Economics – Macro Economics (Marathi Version) – Old Syllabus-munotes

Page 1

I
me$e 2
meceûe DeLe&Meem$e
ÒekeÀjCe 1mebkeÀuHevee Je J³eeK³ee
Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen -mLetue osMeebleie&le GlHeVe
(GDP) -mLetue je<ì^er³e GlHeVe (GNP) -efveJJeU je<ì^er³e GlHeVe (NNP) -GDP -
ef[HeÌuesìj -JeemleefJekeÀ DeeefCe veececee$e HeefjceeCe -®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer mecelee efJeefvece³e ojeuee
mLetue osMeebleie&le GlHeVe -efkebÀcele efveoxMeebkeÀ cnCetve efJeefvece³e oj -mLetue osMeebleie&le GlHeVee®eer Jee{
: Yeejleer³e DeLe&Meem$ee®ee De vegYeJe -DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee oj -mLetue osMeebleie&le GlHeVee®eer #es$eer³e
j®evee -oje®es m$eesle
ÒekeÀjCe 2GHeYeesie, ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ
Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVee®eer DeesUKe -kesÀvme®es GHeYeesie HeÀueve -
iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀ -Yeeb[Jeuee®³ee efmeceeble keÀe³e&#ecelee Je J³eepeoj mebyebOe -ÒeJesie -Yeejleeleerue
ye®eleer®es m$eesle : j®evee DeeefCe ÒeJeen
ÒekeÀjCe 3Meemeve / mejkeÀej
meeceeefpekeÀ Jemlet Je l³eeb®eer JewefMe<ìîes -iegCeJeÊee Jem let meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es m$eesle :
Òel³e#e Je DeÒel³e#e keÀj -keÀjeIeele, keÀjYeej DeeefCe keÀj meb¬eÀceCe -keÀjslej GlHeVee®es m$eesle -
meeJe&peefvekeÀ Ke®e& : cenmetueer DeeefCe Yeeb[Jeueer Ke®e& -Devegoeve -legìer®³ee mebkeÀuHeveeb®es ÒekeÀej :
cenmetueer, DeboepeHe$ekeÀer³e, jepekeÀesDeefuekeÀ[erue keÀue
ÒekeÀjCe 4yeenîe#es$e
J³eJenejleesue j®evee -J³eJenejleesue Demeceleesuee®es ÒekeÀej -efJeefvece³e oj efveOee&jCe -
efJeosMeer cegêe Je l³ee®es IeìkeÀ
munotes.in

Page 2

1cee@[îetue 1
IeìkeÀ -1
je<ì^er³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
(CIRCULAR FLOW OF NATIONAL
INCOME )
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎ<ìîes
1.1 ÒemleeJevee
1.2 je<ì^er³e GlHeVe JewefMe<ìîes
1.3 yebefomLe DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVe ®eef¬eÀ³e ÒeJeen
1.4 Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVe ®eef¬eÀ³e ÒeJeen
1.5 GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®es cenÊJe
1.6 meceejesHe
1.7 mejeJeemeeþer ÒeMve
1.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
je<ì^er³e GlHeVee®eer J³eeK³ee DeeefCe JewefMe<ìîes DeY³eemeCes.
yebefomLe D eLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mecepeeJetve IesCes.
Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mecepeeJetve IesCes.
GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®es cenÊJe DeY³eemeCes.
1.1 Òemlee Jevee (INTRODUC TION)
meceûe HeeleUerJej DeY³eemeu³ee peeCeeN³ee ®eueeceO³es je<ì^er³e GlHeVe ne ®eue cenÊJee®ee Deens.
keÀejCe DeLe&J³eJemLesleerue SketÀCe ceeieCeer, SketÀCe GlHeeove, SketÀCe jespeieej Jeiewjs iees<ìer je<ì^er³e
GlHeVee®³ee HeeleUerJe©ve efveefM®ele n esle Demeleele. Òemletle ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe cegkeÌle
DeLe&J³eJemLesleerue DeeefCe Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeY³eemeCeej
Deenesle.munotes.in

Page 3

2je<ì^er³e GlHeVe -je<ì^er³e GlHeVe ner SkeÀ cenÊJee®eer mebkeÀuHevee Deens . je<ì^er³e GlHeVe cnCepes SkeÀe
efJeefMe<ì je<ì^e®es efJeefMe<ì keÀeUeleerue GlHeVe nes³e. DeLe&J³eJemLes®³ee ke=ÀDeveskeÀ ÒekeÀej®³ee Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove nesle Demeles. DeMee GlHeeovee®es HewMee®³ee ceeO³ec eele J³ekeÌle
kesÀuesues cetu³e cnCepes je<ì^er³e GlHeVe nes³e.
J³eeK³ee (Definitions) :
1) Òee. efHeieg : ’meceepee®³ee Jemlegefve<þ GlHeVee®ee pees Yeeie HewMee®³ee mJe©Heele ceespelee ³eslees l³eeuee
je<ì^er³e GlHeVe cnCeleele. DeLee&le®e ³eele efJeo sMeeletve ÒeeHle nesCeejs GlHeVe meceeefJe<ì Demeles.“
2) Òee. efHeÀMej : ’Debeflece GHeYeeskeÌl³eebvee l³eeb®³ee YeeweflekeÀ efkebÀJee ceeveJeer meeOevemeeceûeerHeemetve
efceUCeeN³ee mesJee cnCepes je<ì^er³e GlHeVe nes³e.“
3) Òee. mee³eceve kegÀPevesì : ’ je<ì^er³e GlHeVe cnCepes osMee®³ee GlHeeove J³eJemLesceOetve SkeÀe JekeÀeUele Jemlet Je mesJeeb®ee GHeYeeskeÌl³ee®³ee neleer ³esCeeje efveJJeU ÒeJeen nes³e.“
4) je<ì^er³e GlHeVe meefceleer : SKeeÐee efJeefMe<ì keÀeueKeb[ele efvecee&Ce kesÀuesu³ee Jemlet Je mesJeeb®eer ognsjer
ieCevee ìeUtve kesÀuesues ceeHeve cnCepes je<ì^er³e GlHeVee®ee Deboepe nes³e.
1.2 je<ì^er³e GlHeVee®eer JewefMe<ìîes (OBJECTIVES OF NATIONAL
INCOME)
1) je<ì^er³e GlHeVe ner ÒeJeener mebkeÀuHevee Deens. l³eecegUs je<ì^er³e G lHeVee®eer efveefce&leer ner meelel³eeves
nesle Demeles. je<ì^er³e GlHeVe ner efJeefMe<ì SkeÀe efoJemeemeeþer ve ceespelee les efJeefMe<ì keÀeUemeeþer
ceespesues peeles.
2) je<ì^er³e GlHeVee®es ceeHeve HewMeele kesÀues peeles. meeOeejCeHeCes SkeÀe DeeefLe &keÀ JePeeuesu³ee Jemlet Je mesJeeb®es cetu³e ns HewMeele®e J³ekeÌle kesÀues peeles.
3) je<ì^er³e GlHeVee®es ceeHeve SkeÀe Je4) je<ì^er³e GlHeVe ner SkeÀ meceûeue#eer mebkeÀuHevee Deens. keÀejCe ³eele je<ì ^er³e ¢<ìerkeÀesve Dee{Ulees.
5) je<ì^er³e GlHeVe ns DeeefLe&keÀ Òeieleer ceespeC³ee®es cenÊJeHetCe& meeOeve Deens.
6) je<ì^er³e GlHeVeele efJeefMe<ì keÀeUele le³eej Peeuesu³ee kesÀJeU Debeflece Jemletb®es cetu³e®e efJe®eejele
Iesleues peeles.
1.3 yebe fomLe DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVe ®eef¬eÀ³e ÒeJeen (THE
CIRCULAR FLOW OF INCOME IN CLOSED
ECONOMY )
je<ì^er³e GlHeVe ÒeJeener mebkeÀuHevee Deens. je<ì^er³e GlHeVe DeKeb[HeCes efvecee&Ce nesle Demeles.
DeLe&J³eJemLesle GlHeeove, efJelejCe DeeefC e GHeYeesie DeMee cenÊJeHetCe& Ieìvee Ie[le Demeleele. ³ee Ieìvee
meceepeeleerue GHeYeeskeÌles Je GlHeeokeÀ ³eeb®³eeceO³es Ie[le Demeleele.munotes.in

Page 4

3yebefomLe DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeen cnCepes p³ee DeLe&J³eJemLes®es Flej
osMeebMeer keÀesC el³eener ÒekeÀej®es DeeefLe&keÀ J³eJenej nesle vemeleele. l³ee DeLe&J³eJemLesle yebefomLe
DeLe&J³eJemLee Demes cnCeleele.
meg©Jeeleer®³ee keÀeUele ceeveJee®³ee iejpee ce³ee&efole nesl³ee. ceeveJe mJele:®e DeeHeu³ee iejpee
HetCe& keÀjle neslee. HeCe meb mke=Àleer®³ee pemepemee efJe¬eÀerme nesle iesuee lemes veJeerve MeesOe ueeieues.
ÞeceefJeYeeieCeerveblej Jemlet efJeefvece³e He×leer Deeueer. HewMee®ee MeesOe ueeieuee. HewMeecegUs DeLe&J³eJemLes®³ee
ÒeCeeueerceO³es ceesþîee ÒeceeCeele yeoue Peeues. kegÀìg bye mebmLee Je J³eJemee³e mebmLee ³eeb®³eele HewMee®³ee
mene³³eeves J³eJenej nesT ueeieues.
GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen cnCepes DeLe&J³eJemLesleerue SkeÀe J³ekeÌleerkeÀ[tve HewMee®³ee
mJe©Heele GlHeVe ogmeN³ee J³eeqkeÌlekeÀ[s peeCes Je HewMee®³ee mJ e©Heele les JesieJesieUîee ceeiee&veer Heefnu³ee
J³eeqkeÌlekeÀ[s Hejle ³esles.
DeLe&J³eJemLesle ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen meg© jnelees ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
³ee mebkeÀuHevesJe©ve efceUles. je<ì^er³e GlHeVee®es ®e¬eÀekeÀej mHe<ìer keÀjCe keÀjleevee GlHeVee®ee ÒeJeen
efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle ef$e#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle, ®eleg:#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle DeMee leervner
ÒekeÀej®³ee DeLe&J³eJemLesle meg© Demelees.
1) efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLee -efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle k egÀìgbyemebmLee Je GÐeesiemebmLee Demes oesve
#es$e Demeleele. cnCepes®e Jemletb®ee yeepeej Je IeìkeÀeb®ee yeepeej nes oesve #es$ee®ee meceeJesMe neslees.
efÜ#es$eer³e Òeefleceeve (Two Sector Model) :
DeLe&J³eJemLesle keÀewìbgefyekeÀ #es$e DeeefCe J³eJ emee³e #es$e DeMeer oesve®e #es$e Demeuesu³ee
keÀeuHeefvekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneme efÜ#es$eer³e Òeefleceeve cnCeleele. Yetceer,
Þece, Yeeb[Jeue ³ee GlHeeove IeìkeÀeb®eer ceeuekeÀer kegÀìgbyeekeÀ[s Demeles. kegÀìbgyeevee ³ee IeìkeÀe®³ee mesJee
efJeketÀve GlHeVe efceUles. J³eJemee³emebmLee kegbÀìgyeekeÀ[tve efceUCeeN³ee GlHeeove IeìkeÀeb®³ee DeeOeejs Jemlet Je
mesJeeb®es GlHeeove keÀ©ve Je l³ee kegÀìgbyeevee efkebÀJee GHeYeeskeÌl³eebvee HegjefJeleele. DeMeeÒekeÀejs kegÀìtbye#e s$e ns
J³eJemee³e #es$eekeÀ[tve l³eebveer GlHeeefole kesÀuesu³ee Jemlet efJekeÀle Iesle. oesve®e #es$e Demeuesu³ee
DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Heg{erue Deeke=Àleer oMe&efJeuee Deens.
je<ì^er³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
Deeke =Àleer 1.1munotes.in

Page 5

4GÐeesiemebmLee ner kegÀìgbyemebmLeekeÀ[tve Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ ns GlHeeove IeìkeÀ,
efJekeÀle nesles l³ee®ee ceesyeouee cnCetve kegÀìgbyemebmLeevee Keb[, Jesleve, J³eepe, veHeÀe osle Demeles. ³eeGueì
kegÀìgbyemebmLeener GÐe esiemebmLeekeÀ[tve Jemlet Je mesJee Iesle Demeles. l³ee ceesyeou³eele GÐeesiemebmLee
l³eemeeþer GHeYeesie Ke®ee&®³ee ©Heele GlHeVe osle Demeles. Deeke=ÀleerceO³es Deeleerue ÒeJeen ne JeemleJe ÒeJeen
cnCetve DeesUKeuee peelees lej yeensjerue ÒeJeen ne ceewe fêkeÀ ÒeJeen cnCetve DeesUKeuee peelees.
Jejerue ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen ne je<ì^er³e GlHeVeeleerue meceleesuener oMe&efJele Demelees. kegbÀìtyemebmLee
p³ee ye®eleer keÀjleele l³ee efJeÊeer³e yeepeejele ³esleele DeeefCe efJeÊeer³e yeepeejeletve keÀpe& IesTv e
GÐeesiemebmLee iegbleJeCetkeÀ keÀjleele. l³eecegUs ye®eleer®³ee ©Heeletve yeensj He[uesuee Hewmee iegbleJeCetkeÀer®³ee
©Heeves Hegvne ÒeJeenele ³eslees.
leerve #es$eer³e Òeefleceeve (Two Sector Model) :
kegÀìgbyemebmLee, GÐeesiemebmLee ³ee ÒecegKe #e s$eeyejesyej®e ³ee Òeefleceeveele Meemeve ³ee eflemeN³ee
#es$ee®ee efJe®eej kesÀuee peelees. ef$e#es$eer³e Òeefleceeve mHe<ì keÀjleevee Meemevee®ee ÒecegKe DeeefLe&keÀ J³eJenej
DeeefCe l³eeb®es kegÀìgbyemebmLee DeeefCe GÐeesiemebmLee ³eeb®³eeJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®es efJeMuesþjles. ³ee meboYee&le Òel³e#e keÀj, meeJe&peefvekeÀ Ke®e& DeeefCe nmleebleefjle Ke®e& ³ee J³eJenejeb®ee ÒeecegK³eeves
efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
keÀjecegUs efJeMesHeefjCeeceer GlHeVe GHeYeesie DeeefCe ye®ele ³eeb®ee mebkeÀes®e neslees. cnCepes keÀjeb®³ee ®eef¬eÀ³e J³eJenejeleerue
ieUleer cnCelee ³esF&ue. ³eeGueì meeJe&peefvekeÀ Ke®e& cnCepes Yej nes³e. Meemeve kegÀìgbyemebmLesk eÀ[tve
GlHeeove IeìkeÀeb®eer lej GÐeesiemebmLeekeÀ[tve Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer Kejsoer keÀjles l³eecegUs SketÀCe
ceeieCeerle Jee{ nesTve ®eef¬eÀ³e ÒeJeeneb®ee efJemleej neslees. efveJe=ÊeerJesleve, yesjespeieej YeÊee Fl³eeoer
mJe©Hee®³ee nmleeblej Ke®ee &cegUs J³eeqkeÌle®³ee GlHeVeele Je l³eecegUs GHeYeesieele Jee{ nesTve ®eef¬eÀ³e
ÒeJeene®ee efJemleej neslees.
ef$e#es$eer³e GlHeVee®ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeen
Deeke=Àleer 1.2munotes.in

Page 6

5Jejerue Deeke=Àleerle kegbÀìgyemebmLee DeeefCe GÐeesiemebmLee ³ee efÜ#es$eer³e Ie ìkeÀeyejesyej Meemeve ³ee
eflemeN³ee #es$ee®ee meceeJesMe kesÀuesuee Deens Je l³eeceOeerue GlHeVe -Ke®e& ÒeJeen oMe&efJeuee Deens.
Meemeve -kegÀìgbyemebmLee : J³eeqkeÌlekeÀ[tve efkebÀJee kegÀìgbyeekeÀ[tve Meemeveeuee GlHeVe keÀj, mebHeÊeerkeÀj DeMee
Òel³e# e keÀjeb®³ee mJe©Heele Hewmee ÒeeHle neslees. mejkeÀej meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&Üejs DeveskeÀ GHe¬eÀce neleer
Iesles. Goe. oUCeJeUCe keÀeueJes, HeeìyebOeejs Fl³eeoer. ³eeefMeJee³e J³eeqkeÌlevee osC³eele ³esCeeN³ee Jesleve,
yesjespeieej YeÊee DeMee jkeÌkeÀceec egUs Meemeveeuee GlHeVe efceUles. nmleebleefjle Ke®ee&®³ee ceesyeou³eele
J³ekeÌleer Meemeveeuee keÀener osle veenerle. l³eebvee ÒeeHle nesCeeN³ee Jesleve, J³eepe DeMee IeìkeÀ ceesyeou³ee®eer
HejleHesÀ[ HegjJeþîee®³ee (Þece, Yeeb[Jeue Jeiewjs) mJe©Heele kes Àueer peeles.
Meemeve -GÐeesiemebmLee : Meemeve Je GÐeesiemebmLee ³ee oesve ®eueve©Heer Je JeemleJe ®eef¬eÀ³e ÒeJeen
DeefmlelJeele Demeleele. mejkeÀej GÐeesie mebmLeekeÀ[tve Jemlet DeeefCe mesJee Kejsoer keÀjles Je efkebÀceleer®³ee
mJe©Heele GÐeesiemebm Leevee GlHeVe ÒeeHle nesles. GÐeesiemebmLeekeÀ[tve Meemeveeuee Òel³e#e DeeefCe DeÒel³e#e
keÀj, HejJeeveeMegukeÀ, veeWoCeer MegukeÀ Fl³eeoer mJe©Heele GlHeVe efceUles. GÐeesiemebmLeebveer mejkeÀejuee
efouesues efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀj cnCepes ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneleerue ieUleer nes³e. mejkeÀej GÐeesiemebmLeekeÀ[tve
efJeefJeOe Jemlet Kejsoer keÀjles DeeefCe l³eeyeÎue GÐeesiemebmLeebvee GlHeVe osles. ne pees mejkeÀej Ke®e& keÀjles
leer GlHeVe ÒeJeeneleerue Yej nes³e.
Lees[ke̳eele ef$e#es$eer³e Òeefleceeve ele Meemeve -kegÀìgbyemebmLee DeeefCe Meemeve -GÐeesiemebmLee
³eeb®³eeceOeerue GlHeVe Ke®ee&®ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeen mHe<ì neslees.
1.4 Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®³ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeen (CIRCULAR
FLOW OF INCOME IN OPEN ECONOMY)
II)Kegu³ee DeLe&J³ eJemLesleerue GlHeVee®ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeen (Circular Flow in open
economy four sector model) :
DeLe&J³eJemLes®es peieeleerue Flej osMeebMeer J³eeHeejer mebyebOe Demeleele .D e M e eK e g u ³ e e
DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®eer ceeefnleer I ³ee³e®eer Deens. DeLe&J³eJemLesleerue kegÀìgbyes,
J³eJemee³emebmLee, mejkeÀej DeeefCe ³eeyejesyej®e efJeosMeer #es$e DeMee ®eej #es$ee®ee efJe®eej ®eleg:#es$eer³e
Òeefleceeveele kesÀuee Deens.
®eleg:#es$eer³e Òeefleceeve :
peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee keÀ eUele efJeefJeOe je<ì^ebceOeerue HejmHejeJeuebefyelJe HeÀej J³eeHekeÀ DeeefCe
iegbleeiegbleer®es Peeues Deens. DeMee HeefjefmLeleerle HejefkeÀ³e #es$ee®³ee DebleYee&Je kesÀu³eeefMeJee³e ®eef¬eÀ³e ÒeJeene®es
efJeMuesJ³eJenej ³eeb®³ee meceeJesMeeves HeefjHetCe& Demeles.
pesJne SKeeoe osMe Flej osMeekeÀ[tve Jemlet Je mesJeeb®eer Dee³eele keÀjlees efkebÀJee Flej osMeebvee
Jemlet Je mesJeeb®eer efve³ee&le keÀjlees. lesJne l³ee osMeeleerue GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneJej l³ee®ee HeefjCeece
neslees. GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®ee efJe®eej keÀjleevee efJeosMeer #es$eeb®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. keÀejCe Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle H ejefkeÀ³e J³eeHeeje®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer Deens.munotes.in

Page 7

6HejefkeÀ³e #es$ee®ee efJe®eej keÀjleevee oesve ÒekeÀej®³ee J³eJenejeb®ee DebleYee&Je kesÀuee peelees.
De) Jemlet Je mesJeeb®eer Dee³eele -efve³ee&le
ye) Yeeb[Jeueer J³eJenej -Yeeb[Jeuee®es Deeieceve -efveie&ceve
HejefkeÀ³e J³eJenejebveer DeeefCe l³eeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee osJeeCeIesJeeCeer®eer J³eeHleer KetHe efJemle=le
Deens. ³eemeeþer keÀener ie=efnlekeÀeb®ee JeeHej keÀ©ve HejefkeÀ³e #es$ee®ee GlHeVe Je Ke®ee&Jej nesCeeje HeefjCeece
mHe<ì keÀjlee ³eslees. Òeefleceeveeleerue iegbleeiegble ìeUC³eemeeþer Heg{erueÒeceeCes ie=efnles ceeb[ueer Deensle.
1) HeÀkeÌle Jemlet Je mesJeeb®³ee Dee³eele -efve³ee&leer®ee meceeJesMe.
2) kegbÀìtyeJ³emebmLes®ee menYeeie HeÀkeÌle Þece HegjJeþe SJe{e®e ce³ee&efole Deens.
3) Jemlet®eer Dee³eele -efve³ee&le HeÀkeÌle GÐeesiemebmLeeb®³ee ceeHe&Àle nesle Demeles.
®eleg:#es$eer³e GlHeVee®ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeen
Deeke=Àleer 1.3
Jejerue ®eleg:#es$eer³e Òeefleceeveele kesÀJeU HewMeeleerue ÒeJeen oMe&efJeues Deens. HewMeeleerue Òel³eskeÀ
ÒeJeene®³ee Dee[ JemletªHe DeLeJee JeemleJe ÒeJeen Demeleele.
Deeke=Àleerle oMe&efJeuesu³ee GlHeVe ÒeJeeneceOetve DeLe&J³eJemLesleerue ieUleer efkebÀJee Yej mHe<ì
nesles. efve³ee&le cnCepes DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVe ÒeJe eneleerue Yej nes³e lej Dee³eele cnCepes GlHeVe
ÒeJeeneleerue ieUleer nes³e.
1) kegÀìgbye -HejefkeÀ³e #es$e -kegbÀìtyes efJeosMeeletve Dee³eele kesÀuesu³ee Jemlet Je mesJee efJekeÀle Iesleele
l³eemeeþer Ke®e& keÀjleele ner GlHeVe ÒeJeeneleerue ieUleer nes³e. lej kegbÀìgyemebmLeevee efJeosMeele mesJeeyeÎue
nmleeblejerle GlHeVe efceUles.
2) GÐeesiemebmLee -HejefkeÀ³e #es$e -GÐeesiemebmLee efJeefJeOe osMeebvee Jemlet Je mesJeeb®eer efve³ee&le keÀjleele
l³eeHeemetve GlHeVe efceUles. l³ee®eÒeceeCes GÐees iemebmLeevee efJecee, yeBefkebÀie, penepemesJee HegjJeu³eeyeÎue
GlHeVe efceUles. efJeosMeele kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀerletve veHeÀe efceUlees. lej efJeosMeeletve Yeeb[Jeueer Jemlet
keÀ®®eeceeue, GHeYeesi³e Jemlet ³eeb®eer Dee³eele keÀjleele. l³eeletve Gl HeVe ÒeJeenele ieUleer efvecee&Ce nesles.
GÐeesiemebmLesÒeceeCes mejkeÀejmeg×e efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer Dee³eele efve³ee&le keÀjleele. Flej osMeebveemunotes.in

Page 8

7keÀpe& osleele. ³eeletve mejkeÀejuee GlHeVe efceUles DeeefCe efJeosMeeletve Jemlet Je mesJeeb®eer Dee³eele efve³ee&le
keÀjleevee mejkeÀejuee jkeÌkeÀce ÐeeJeer ueeieles lesJne GlHeVe ÒeJeenele ieUleer efvecee&Ce nesles.
HejefkeÀ³e #es$ee®³ee DebleYee&JeecegUs SketÀCe -GlHeVe Ke®e& ÒeJeeneJej keÀe³e HeefjCeece neslees ns
mecepeeJetve IesCes DeeJeM³eke À Deens. keÀejCe ³ee ÒeJeene®³ee DeekeÀejceeveeJej osMeebleie&le GlHeVe, GlHeeove,
jespeieej efkebÀceleer Fl³eeoer meceûe ®euee®eer HeeleUer DeJeuebyetve Demeles. J³eeHeejMesDeMee HeefjceeCee®es ceeHeve keÀjC³ee®es meeOeve Dee ns. mLetueceeveeves -
J³eeHeejMes1) pej Dee³eele efve³ee&leerHes#ee peemle Demesue lej J³eeHeejMes
efve³ee&le) l³eecegUs ®eef¬eÀ³e ÒeJeene®ee mebkeÀes®e neslees.
2) pej Dee³eele efve³ee &leerHes#ee keÀceer Demesue lej J³eeHeejMesl³eecegUs ®eef¬eÀ³e ÒeJeene®ee efJemleej neslees.
3) pej Dee³eele DeeefCe efve³ee&le meceeve Demesue lej J³eeHeejMesl³eecegUs ®eef¬eÀ³e ÒeJeeneJej HeefjCeece nesle veener.
³eeJe©ve Demee efveDeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer efve³ee&le Jee{JeCes DeeJeM³ekeÀ Deens .
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen ®e®ee& keÀje.
2) Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen efìHe efuene.
1.5 GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®es cenÊJe (IMPORTANCE OF
CIRCULAR FLOW OF INCOME)
®e¬eÀekeÀej ÒeJeen ner mebkeÀuHevee DeveskeÀ ¢<ìerves cenÊJee®eer Deens. ³ee mebkeÀuHeves®es cenÊJe
DeeHeu³eeuee Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1) DeLe&J³eJemLes®eer keÀe³e&He×leer mecepeC³eeme GHe³egkeÌle : ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®³ee mebkeÀuHevesceg Us
DeLe&J³eJemLes®es JeemleJe mJe©He mHe<ì nesles. DeLe&J³eJemLes®es keÀe³e& keÀe³e&#eceHeCes meg© Deens efkebÀJee
DeLe&J³eJemLes®ee keÀe³ee&le keÀener De[LeUs Deensle ³ee®eer peeCeerJe DeeHeu³eeuee nesles.
2) Demeceleesuee®³ee mecem³es®ee DeY³eeme keÀjle e ³eslees : GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®³ee
DeeOeejs J³eJenej jsDeLe&J³eJemLes®³ee keÀe³ee&le keÀener De[LeUs Demeleerue lej l³ee®eer ceeefnleer efceUles.munotes.in

Page 9

83) ceewefêkeÀ OeesjCee®es cenÊJe ue#eele ³esles : GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®ee DeY³eeme
DeLe&J³eJemLesleerue ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ ³eele meceevelee ÒemLeeefHele keÀjC³ee®³ee yeeyeleerleerue ®eueve
efJe4) jepekeÀeskeÀjC³eemeeþer jepekeÀes³esles.
5) ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen eleerue ieUleer MeesOetve keÀe{C³eeme ceole nesles : GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej
ÒeJeene®³ee DeeOeejs ye®eleer, Dee³eele DeeefCe keÀj ³ee mJe©Heele ÒeJeeneleerue ieUleer ue#eele ³esles. DeMeer
ieUleer LeebyeefJeC³eemeeþer mejkeÀejuee efve³ee&le Jee{ Je Dee³eel e keÀceer keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjeJes
ueeieleele.
DeMeeÒekeÀejs DeLe&J³eJemLes®³ee ¢<ìerves ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®eer mebkeÀuHevee cenÊJee®eer Deens.
1.6meceejesHe (CONCLUSION)
GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen cnCepes DeMeer Òeef¬eÀ³ee keÀer p³ee Üejs DeLe&J³eJemLes®es je<ì^er³e
GlHeVe ®e¬eÀekeÀej He×leerves efHeÀjle Demeles. DeLe&J³eJemLesle kegÀìbtyes Je J³eJemee³e mebmLee ³eeb®³eele
GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen ®eeuet DeMelees. kegÀìtbyes GlHeeove IeìkeÀ J³eJemee³e mebmLeevee HegjefJeleele Je
J³eJemee³e mebmLee l³ee yeou³eele kegÀìtbyeevee ceesyeouee osleele. lemes®e J³eJemee³e mebmLee Jemlet Je mesJee
kegÀìtbye mebmLeevee HegjefJeleele Je l³eeJejerue Ke®ee&®³ee ceeO³eceeletve kegÀìtbyeebkeÀ[tve J³eJemee³e mebmLeebvee
GlHeVe efceUles. kegÀìbtyes Je J³eJemee³e mebmLee ³ee oesve #es$eebyejesj®e mejkeÀej ³ee #es$ee®ee meceeJesMe keÀjCes
cenÊJee®es þjles. mejkeÀejkeÀ[tven GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeenele Yej ìekeÀueer peeles. lemes®e
®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneletve GlHeVe keÀe{tve Iesleues peeles. GlHeVee® ³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®ee efJe®eej keÀjlee
efJeosMeer #es$ee®eener efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
1.7mejeJeemeeþer ÒeMve (QUESTIONS)
1) je<ì^er³e GlHeVee®eer JewefMe<ìîes keÀesCeleer?
2) efìHee efuene.
1) oesve #es$eer³e Òeefleceeve
2) leerve #es$ee r³e Òeefleceeve
3) ®eleg: #es$eer³e Òeefleceeve
munotes.in

Page 10

9IeìkeÀ -2
mebkeÀuHevee JeHeefjYee(CONCEPTS AND DEFINITIONS )
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 Òemlee Jevee
2.2 mLetue osMeebleie&le GlHeeove, mLetue je<ì^er³e GlHeVe DeeefCe efveJJeU je<ì^er³e GlHeVe
2.3 IeìkeÀ Ke®ee&vegmeej je<ì^er³e GlHeVe J e yeepeej efkebÀceleervegmeej je<ì^er³e GlHeVe
2.4 je<ì^er³e GlHeVe ceespeceeHee®³ee He×leer
2.5 je<ì^er³e GlHeVe ceespeceeHeeleerue De[®eCeer
2.6 je<ì^er³e GlHeVe DeekeÀ[sJeejer®es cenÊJe
2.7 ®eeuet efkebÀceleervegmeej je<ì^er³e GlHeeove DeeefCe efmLej e fkebÀceleervegmeej je<ì^er³e GlHeeove
2.8 ®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer mecelee efJeefvece³e ojeuee mLetue osMeebleie&le GlHeVe
2.9 efkebÀcele efveoxMeebkeÀ cnCetve efJeefvece³e oj
2.10 mLetue osMeebleie&le GlHeVee®eer Jee{
2.11 meceejesHe
2.12 mejeJeeme eþer ÒeMve
2.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
mLetue osMeebleie&le GlHeeove, mLetue je<ì^er³e GlHeVe DeeefCe efveJJeU je<ì^er³e GlHeVe ³ee mebkeÀuHevee
mecepeeJetve IesCes.
®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer mecelee efJeefvece³e ojeuee mLetue osMeebleie&le GlHeVe De Y³eemeCes.
mLetue osMeebleie&le GlHeVee®eer #es$eer³e j®evee DeY³eemeCes.
2.1 Òemlee Jevee (INTRODUCTION)
meceûeue#eer DeLe&Meem$eer³e efJeMuespeele Demeu³eeves l³eeb®ee Heefj®e³e keÀ©ve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Òemletle ÒekeÀjCeele DeeHeCe mLetue
osMeebleie&le GlHeeove, mLetue je<ì^er³e GlHeVe DeeefCe efveJJeU je<ì^er³e GlHeVe ³ee mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme
keÀjCeej Deenesle.munotes.in

Page 11

102.2 mLetue osMeebleie&le GlHeeove, mLetue je<ì^er³e GlHeeove D eeefCe efveJJeU je<ì^er³e
GlHeVe (GDP, GNP AND NNP)
1) mLetue osMeebleie&le GlHeeove (Gross Domestic Product -GDP):
SkeÀe DeeefLe&keÀ JeDeeefCe mesJeeb®es Hew Meeleerue cetu³e cnCepes mLetue osMeebleie&le GlHeeove nes³e. ³eeceO³es efJeosMeeletve ÒeeHle
Peeuesu³ee GlHeVee®ee meceeJes Me nesle veener. ³esLes HeÀkeÌle osMeebleie&le DeLe&J³eJemLesleerue Jemlet Je mesJeeb®es
cetu³e efJe®eejele Iesleues peeles.
’mLe tue osMeebleie&le GlHeeove cnCepes osMeeleerue veeieefjkeÀebveer DeLeJee HejefkeÀ³eebveer osMee®³ee
®eleg:meercesle JeSKeeÐee osMee®³ee DeLe&J³eJemLesle SkeÀe JeDebeflece Jemlet Je mesJeeb®³ee cetu³eeme mLetue osMeebleie&le GlHeeove Demes cnCeleele.
1) yebefomLe DeLe&J³eJemLesmeeþer
GDP =C+I+G
GDP -mLetue osMeebleie&le GlHeeove
C=GHeYeesie Ke®e&
I=iegbleJeCetkeÀ Ke®e&
G=MeemekeÀer³e Ke®e&
2) Kegu³ee DeLe&J³eJemLesmeeþer
GDP =C+I+G( X -M)
GDP =mLetue osMeebleie&le GlHeeove
C=GHeYeesie Ke®e&
I=iegbleJeCetkeÀ Ke®e&
G=MeemeefkeÀ³e Ke®e&
X=efve³ee&le
M=Dee³eele
yebefomLe DeLe&J³eJemLesle GJe&efjle peieeMeer keÀmeueener mebyebOe vemelees. meJe& ÒekeÀej®es DeeefLe&keÀ
J³eJenej, iejpee Fl³eeoer l³ee®e DeLe&J³eJemLesle HetCe& nesleele efve³ee&le -Dee³eele vemeu³eeves efJeosMeer
GlHeVee®ee ÒeMve efvecee&Ce nesle veener. Ke gu³ee DeLe&J³eJemLesle cee$e Dev³e osMeebMeer nesCeeN³ee Dee³eele -
efve³ee&le J³eJenejecegUs efJeosMeeletve nesCeeN³ee GlHeVe ÒeeHleer®ee meceeJesMe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
2) mLetue je<ì^er³e GlHeeove (Gross National Product -GNP):
mLetue je<ì^e r³e GlHeeove ner je<ì^er³e GlHeVee®eer meJee&le cenÊJee®eer DeeefCe ceesþîee ÒeceeCeele
JeeHejueer peeCeejer mebkeÀuHevee Deens. mLetue je<ì^er³e GlHeeove cnCepes efJeefMe<ì keÀeueeJeOe erleosMeele
GlHeeefole Peeuesu³ee meJe& Debeflece Jemlet DeeefCe GlHee okeÀ ³eebvee Òel³e#e GHeYeesieemeeþer le³eej DemeCeeN³ee
Jemlet®ee®e meceeJesMe kesÀuee peelees.munotes.in

Page 12

11J³eeK³ee : SkeÀe JeDebleerce Jemlet DeeefCe mesJeeb®es yeepeejcetu ³e cnCepes mLetue je<ì^er³e GlHeeove nes³e. ³ee Debeflece Jemletle
GHeYeesi³e Je Yeeb[Jeueer Jemletb®ee meceeJesMe neslees. mebK³eeMeem$eer³e ¢<ìerkeÀesveeletve mLetue je<ì^er³e
GlHeeovee®es ceespeceeHe ns efveJJeU je<ì^er³e GlHeeoveeHes#ee DeefOekeÀ De®et keÀ Demeles keÀejCe IemeeN³ee®es
De®etkeÀ ceespeceeHe keÀjCes keÀþerCe Demeles.
GNP=C+I+G( X -M) + (R -P)
GNP=mLetue je<ì^er³e GlHeeove
C=GHeYeesie Ke®e&
I=iegbleJeCetkeÀ Ke®e&
G=MeemeefkeÀ³e Ke®e&
X=efve³ee&le
M=Dee³eele
R=efJeosMeeletve ÒeeHle Peeuesues GlHeVe
P=efJeosMeer yeeyeermeeþer ÐeeJeer ueeieCeejer osCeer
mLetue je<ì^er³e GlHeeoveeuee SketÀCe je<ì^er³e GlHeVe Demes cnCeleele. SkeÀe JekeÀeueKeb[ele osMeeleerue Þece, Yeeb[Jeue DeeefCe Flej meeOevemeece ûeer®³ee mene³³eeves GlHeeove kesÀuesu³ee
Debeflece Jemletb®es HewMeeleerue SketÀCe cetu³e cnCepes mLetue je<ì^er³e GlHeVe nes³e. osMeeleerue veeieefjkeÀekeÀ[tve
efJeefJeOe ÒekeÀej®es J³eJenej kesÀues peeleele. l³eeHeemetve efceUCeeN³ee GlHeVee®ee meceeJes Me mLetue je<ì^er³e
GlHeVeele kesÀuee peelees. osMeeleerue veeieefjkeÀebveer HejosMeele keÀener iegbleJeCetkeÀ kesÀueer Demesue efkebÀJee Dev³e
J³eJenej kesÀuessues Demeleerue lej l³eeHeemetve osMeeuee efceUCeejs GlHeVe ns mLetue je<ì^er³e GlHeVeele pecee
kesÀues peeles. ³eeGueì HejefkeÀ³e J³ekeÌleer DeLeJee mebmLeebveer DeeHeu³ee osMeele kesÀuesu³ee J³eJenejeHeemetve
l³eebvee efceUCeejs GlHeVe DeeHeu³ee je<ì^er³e GlHeVeeletve Jepee keÀjeJes ueeieles. SkeÀe JekeÀeueeJeOeermeeþer ns efnMeesye kesÀue s peeleele. ognsjer ieCevee ìeUC³eemeeþer mLetue je<ì^er³e GlHeVeele
DebleefmLele Jemletb®³ee cetu³ee®ee meceeJesMe kesÀuee peele veener Hejblet Debeflece Jemletb®³ee cetu³ee®ee meceeJesMe
kesÀuee peelees. (SKeeÐee J³eeqkeÌleves DeLeJee GÐeesiemebmLesves G lHeeo vekesÀuesueer Jemlet DeLeJee mesJee pej
ogmeN³ee mebmLeskeÀ[tve GlHeeove keÀe³ee&meeþer JeeHejueer peele Demesue lej leer DebleefmLele Jemlet nes³e.)
mLetue je<ì^er³e GlHeeoveele osMeeleerue veeieefjkeÀebveer GlHeeove kesÀuesu³ee meJe& Jemlet Je m esJee
³eeb®ee meceeJesMe Demelees. DeMee Jemlet Je mesJeeb®eer efkebÀcele efJe®eejele IesTve je<ì^er³e GlHeVee®eer
DeekeÀ[sJeejer efveefM®ele kesÀueer peeles. ³ee®ee DeLe& DeMee Jemlet osMeele®e GlHeeove kesÀu³ee Heeefnpesle Demes
veener. osMeeleerue veeie efjkeÀebveer efJeosMeele GlHeeove kesÀuesu³ee Jemlet Je mesJeeb®ee meceeJesMener mLetue je<ì^er³e
GlHeVeele kesÀuee peelees. mLetue osMeebleie&le GlHeeove DeeefCe mLetue je<ì^er³e GlHeeove ³eele HeÀjkeÀ
Dee{Ulees ne HeÀjkeÀ Heg{erueÒeceeCes -
mLetue osMee bleie&le GlHeeove DeeefCe mLetue je<ì^er³e GlHeeove HeÀjkeÀ :
mLetue osMeebleie&le GlHeeove GDP mLetue je<ì^er³e GlHeeove GNP
1) SkeÀe DeeefLe&keÀ JeJe meeiejer nÎerleerue GlHeeovee®es cetu³e
cnCepes mLetue osMeebleie&le G lHeeove nes³e.1) SkeÀe DeeefLe&keÀ JeDebleerce Jemlet Je mesJeeb®es HewMeeleerue cetu³e
cnCepes mLegue je<ì^er³e GlHeeove nes³e.munotes.in

Page 13

122) SKeeÐee osMee®³ee veeieefjkeÀebveer Dev³e
osMeele efceUJeuesu³ee GlHeVee®ee meceeJesMe
mLetue os Meebleie&le GlHeeoveele nesles.2) SKeeÐee osMee®³ee veeieefjkeÀebveer osMeele
DeLeJee osMeeyeensj efceUefJeuesu³ee meJe&
GlHeVee®ee meceeJesMe mLetue je<ì^er³e
GlHeeoveele neslee.
3) osMee®³ee meerceeceO³es Dev³e osMee®³ee
veeieefjkeÀeveerner efceUJeues u³ee GlHeVee®ee
meceeJesMe mLetue osMeebleie&le GlHeeoveele
neslees.3) mLetue je<ì^er³e GlHeeoveeceO³es SKeeÐee
osMeele Flej osMee®³ee veeieefjkeÀebveer
efceUJeuesues GlHeVe meceeefJe<ì kesÀues peele
veener.
3) efveJJeU je<ì^er³e GlHeeove (Net National Product -NNP):
GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es SkeÀe efJeefMe<ì keÀeueKeb[ele osMeeleerue jefnJeeMeebveer GlHeeefole kesÀuesu³ee
meJe& Jemlet Je mesJeeb®³ee efveJJeU GlHeeovee®eer yesjerpe cnCepes efveJJeU je<ì^er³e GlHeeove nes³e. mLetue
je<ì^er³e GlHeeov eeletve Iemeeje Jepee kesÀuee Demelee efveJJeU je<ì^er³e GlHeeove mecepeles.
efveJJeU je<ì^er ³eG l H e e o v e†m L e t u ej e < ì ^ e r ³e GlHeVe -Iemeeje
NNP=GNP-D
efveJJeU je<ì^er³e GlHeeove cnCepes efJeefMe<ì keÀeueKeb[eleerue GHeYeesi³e Jemlet Je mejke Àejer
Jemlet®es GlHeeove DeeefCe efveJJeU iegbleJeCetkeÀ ³eeb®eer yesjerpe nes³e. ³ee®ee®e DeLe& je<ì^er³e GlHeeove cnCepes
SketÀCe GHeYeesi³e Jemletb®es GlHeeove Je DeLe&J³eJemLes®³ee Yeeb[Jeueer meeþîeeleerue efveJJeU Jee{ ³eeb®eer
yesjerpe nes³e. efveJJ eU je<ì^er³e GlHeeove DeeefCe efveJJeU osMeebleie&le GlHeeove ³eeleerue mebyebOe Heg{erueÒeceeCes
Demelees.
efveJJeU je<ì^er ³e GlHeeove † efveJJeU osMeebleerue GlHeeove +efve³ee&le -Dee³eele
efveJJeU je<ì^er³e GlHeeovee®eer mebkeÀuHevee ner Je=×er ®³ee DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeele GHe³egkeÌle
Deens. cee$e ³ee mebkeÀuHevesle SkeÀ iebYeerj mJe©Hee®eer GCeerJe Deens Je leer cnCepes efveJJeU je<ì^er³e
GlHeeovee®³ee ieCevesle meb³eb$e Fceejle Jeiewjs®³ee IemeeN³ee®es oj þjefJeC³eeyeeyele iegbleeiegbleer® ³ee Je DeJeIe[
mecem³ee / efvecee&Ce nesleele.
2.3 IeìkeÀ Ke®ee&vegmeej je<ì^er³e GlHeVe DeeefCe yeepeej efkebÀceleervegmeej je<ì^er³e
GlHeVe (NATIONAL INCOME OF FACTOR COSTS &
MARKET PRICES)
GlHeeove keÀe³ee&ceO³es menYeeieer nesCeejs IeìkeÀ cnCepes Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ
nes³e. ³ee IeìkeÀevee Deveg¬eÀces Keb[, Jesleve J³eepe Je veHeÀe ³ee mJe©Heele ceesyeouee efceUlees l³eeuee IeìkeÀ
Ke®e& Demes cnCeleele. ³ee IeìkeÀe®³ee ceesyeou³ee®eer yesjerpe kesÀueer Demelee ³esCeejer SketÀCe j keÌkeÀce cnCepes
IeìkeÀ Ke®ee&vegmeej je<ì^er³e GlHeVe nes³e.munotes.in

Page 14

13SkeÀe Jel³eeuee l³ee®³ee yeepeej efkebÀceleerves iegCeues Demelee pees DeekeÀ[e efceUlees l³ee uee yeepeej efkebÀceleervegmeej
mLetue je<ì^er ³e GlHeVe cnCeleele. yeepeej efkebÀceleervegmeej efveJJeU je<ì^er ³e GlHeVe † mLegue. je<ì^er ³e
GlHeeove -Iemeeje yesjerpe keÀ©ve je<ì^er³e GlHeVe efveefM®ele kesÀuessues Demesue. lej l³eeuee IeìkeÀ
Ke®ee&vegme ej je<ì^er³e GlHeVe cnCeleele. GHeYeeskeÌles efJeefJeOe Jemletmeeþer yeepeejele peer efkebÀcele osleele
l³eeb®eer yesjerpe keÀ©ve je<ì^er³e GlHeVe ceespeues Demesue lej l³eeuee yeepeej efkebÀceleervegmeej je<ì^er³e GlHeVe
Demes cnCeleele. ³ee yeepeej efkeb Àceleerle GlHeeove keÀj, efJe¬eÀer keÀj, F. DeÒel³e#e keÀj DeeefCe Dev³e
DeekeÀej meceeefJe<ì Peeuesues Demeleele. yeepeejeleerue efkebÀceleervegmeej efceUeuesu³ee GlHeVeeletve Demes keÀj
mejkeÀejuee ÐeeJes ueeieleele. cnCetve DeÒel³e keÀje®eer jkeÌkeÀce, efveJJeU je<ì^er³e GlHeVeelet?ve Jepee
keÀjeJeer ueeieles. lemes®e keÀener Jemlet osMeeleerue veeieefjkeÀebvee mJemle efceUeJ³eele ³ee nsletves mejkeÀej
GlHeeokeÀebvee Devegoeve osles. DeMee DeeefLe&keÀ mene³³ee®eer jkeÌkeÀce efveJJeU je<ì^er³e GlHeVeele e fceUJeeJeer
ueeieles. l³eeveblej peer SketÀCe jkeÌkeÀce GlHeeove IeìkeÀebvee JeeìC³eemeeþer DeeefCe DeMee jkeÌkeÀces®es
GlHeeove IeìkeÀele JeeìHe kesÀues peeles ³eeuee®e IeìkeÀ Ke®ee&vegmeej je<ì^er³e GlHeeove cnCeleele. IeìkeÀ
Ke®ee&vegmeej je<ì^er³e GlHe Ve † yeepeej efkebÀceleervegmeej efveJJeU je<ì^er ³eG l H e e o v e -DeÒel³e#e keÀj +
mejkeÀejer DeLe&mene³³e.
2.4 je<ì^er³e GlHeVe ceespeceeHee®³ee He×leer (METHODS OF
NATIONAL INCOME MEASUREMENT)
je<ì^er³e GlHeVee®eer mebkeÀuHevee DeveskeÀ ¢<ìerves cenÊJe e®eer Demeu³eeves je<ì^er³e GlHeVee®es
ieCevee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. je<ì^er³e GlHeVe ceespeceeHee®³ee leerve He×leer Deensle.
i)GlHeeove He×leer -Debeflece Jemlet Je mesJeeb®³ee HewMeeleerue cetu³ee®eer yesjerpe kesÀueer peeles.
ii)GlHeVe He×le er-meJe& GlHeeove IeìkeÀebvee efceUCeeN³ee GlHeVee®eer yesjerpe kesÀueer peeles.
iii)Ke®e& He×leer -kegbÀìtyes, J³eJemee³e mebmLee Je mejkeÀej ³eeb®ee meJe& Ke®e& Je efveJJeU HejefkeÀ³e
iegbleJeCetkeÀ ³eeb®eer yesjerpe kesÀueer peeles.
i)GlHeeove H e×leer (Production Method) -³ee He×leerceO³es oesve GHe -He×leer®ee
meceeJesMe neslees.
A)Debeflece Jemlet®es GlHeeove -GlHeeove He×leervegmeej ognsjer ceespeceeHee®eer mecem³ee ìeUC³eemeeþer
SkeÀe JeDeLe&J³eJemLes®³ee ke=ÀDebeflece cetu³e efJe®eejele Iesleu³eeme IeìkeÀ Ke®ee&vegmeej mLetue osMeebleie&le GlHee ove efceUles l³eele keÀener
mecee³eespeve keÀ©ve efJeosMeer m$eesleeHeemetve®e GlHeVe efceUsue.
B)cetu³e JeefOe&le He×leer -³ee He×leerceO³es je<ì^er³e GlHeVe ceespeceeHeele p³ee Jemlet Je mesJeeb®ee
meceeJesMe keÀjeJe³ee®ee l³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee GlHeeovee®³ee Òeef¬eÀ³es ojc³eeve®³ee efJeefJeOe ìHH³eeJejerue
Jee{lee peeCeeN³ee cetu³ee®es ceespeceeHe kesÀues peeles. DeMeeÒekeÀejs GlHeeove He×leer®³ee DeeOeejsmunotes.in

Page 15

14DeLe&J³eJemLesleerue Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej, JeneletkeÀ, oUCeJeUCe DeMee efJeefJeOe #es $eele GlHeeefole
Peeuesu³ee Jemlet Je mesJeeb®eer efkebÀcele þjJetve l³ee efkebÀceleerner yesjerpe kesÀueer peeles.
ii)GlHeVe He×leer (Income Method) -je<ì^er³e GlHeVe ceespeceeHee®eer ner ogmejer He×leer
Demetve ³ee He×leervegmeej GlHeeovee®³ee Òeef¬e À³esle menYeeieer Peeu³eeyeÎue Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue,
meb³eespekeÀ ³ee meJe& GlHeeove IeìkeÀebvee efceUCeeN³ee GlHeVee®eer yesjerpe cnCepes je<ì^er³e GlHeVe nes³e.
Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ ³eevee Deveg¬eÀces Keb[, Jesleve, J³eepe DeeefCe veHeÀe efceUlees lees je<ì^er³e
GlHeVeele ceespeleele.
iii)Ke®e& He×leer (Expenditure Method) -je<ì^er³e GlHeVe ceespeceeHee®eer ner eflemejer
He×leer Demetve ³ee He×leer Debleie&le DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe IeìkeÀebveer kesÀuesu³ee SketÀCe Ke®e e&®eer yesjerpe
kesÀueer peeles.
A)Jew³eeqkeÌlekeÀ GHeYeesie Ke®e& -osMeeleerue J³ekeÌleerves GHeYeesi³e Jemlet Je mesJee efJekeÀle IesC³eemeeþer
kesÀuesuee Ke®e& cnCepes Jew³eeqkeÌlekeÀ GHeYeesie Ke®e& nes³e.
B)mLetue osMeebleie&le Keepeieer iegbl eJeCetkeÀ -GlHeeove keÀe³ee&meeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer ³esLes
Kejsoer keÀjC³eemeeþer pees Ke®e& kesÀuee peelees l³ee®ee meceeJesMe mLetue osMeebleie&le Keepeieer iegbleJeCetkeÀerle
kesÀuee peelees.
C)Jemlet Je mesJeeb®eer mejkeÀejkeÀ[tve nesCeejer K ejsoer mejkeÀejkeÀ[tve ®eeueg GHeYeesieemeeþer DeeefCe
Yeeb[Jeueer keÀejCeemeeþer Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer kesÀueer peeles. l³eeb®ee meceeJesMe ³eeceO³es kesÀuee peelees.
D)efveJJeU HejefkeÀ³e iegbleJeCetkeÀ -osMeeleerue veeieefjkeÀebveer DeeefCe HejefkeÀ³e veeieefjkeÀebveer osMeeleerue
Jemlet Je mesJeebJej kesÀuesuee Ke®e& ³eeleerue HeÀjkeÀeme efveJJeU iegbleJeCetkeÀ Ke®e& cnCeleele.
DeMeeÒekeÀejs efvejefvejeUîee He×leer®³ee DeeOeejs je<ì^er³e GlHeVee®eer ieCevee kesÀueer peeles.
YeejleeceO³es je<ì^er³e GlHeVee®eer ieCevee keÀjleevee GlHeeove He×leer Je GlHeVe He×leer®ee DeJeuebye kesÀuee
peelees.
2.5 je<ì^er³e GlHeVe ceespeceeHeeleerue De[®eCeer (DIFFICULTIES IN
MEASUREMENT OF NATIONAL INCOME)
je<ì^er³e GlHeVe ceespeceeHeele DeveskeÀ Òeke Àej®³ee De[®eCeer ³esleele. oesve ÒecegKe ÒekeÀej®³ee
De[®eCeer®ee DeeHeCe efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
A)mebkeÀuHeveelcekeÀ De[®eCeer -je<ì^er³e GlHeVe ³ee mebkeÀuHevesle keÀesCel³ee Jemlet Je mesJee®ee
meceeJesMe keÀjeJe³ee®ee DeeefCe keÀesCel³ee GlHe Vee®ee meceeJesMe keÀjeJe³ee®ee veener ns þjJeeJes ueeieles. ³ee
meboYee&le p³ee De[®eCeer efvecee&Ce nesleele l³ee Heg{erueÒeceeCes Deensle.munotes.in

Page 16

151) mesJeeb®ee meceeJesMe -mesJee GHeYeeskeÌl³ee®³ee iejpee HetCe& keÀjleele cnCetve l³ee mesJee HegjefJeCeeN³ee bvee
GlHeVe efoues peeles. HeCe keÀesCel³ee mesJeeb®ee meceeJesMe je<ì^er³e GlHeVeele keÀjeJe³ee®ee Demee ÒeMve efvecee&Ce
Peeu³eeme De[®eCeer efvecee&Ce nesleele.
2) JeemleJe GlHeVe ieCevee -efkebÀceleerleerue ®e{ Gleejeb®ee HeefjCeece veenermee kesÀu³ eeefMeJee³e JeemleJe
GlHeVeeleerue yeoue keÀUle veener. ³eemeeþer SKeeos JeGlHeeoveeuee cetU JeJe3) yeskeÀe³eosMeerj J³eJenej -keÀeUîee yeepeeje®³ee ceeO³eceeletve nesCeeN³ee J³eJenejeb®eer veeWo keÀmee
³esle veener. yeskeÀe³eosMeerj J³ eJenejeb®eer veeWo Iesleueer peele vemeu³eeves meJe& DeeefLe&keÀ J³eJemLee®es ceeHeve
keÀjlee ³esle veener. veeWoCeer ve keÀjleener KetHe ceesþîee ÒeceeCeele J³eJenej ³esleele. l³eecegUs DeveskeÀ
J³eJeneje®es Òeefleefyebye je<ì^er³e GlHeVeele He[le veener. meJe& J³eJenejeb®es ceeHeve keÀjlee ³esle vemeu³eecegUs
je<ì^er³e GlHeVee®es ³eesi³e ceeHeve kesÀues peeC³eele De[®eCeer ³esleele.
4) nmleebleefjle GlHeVe -Jemlet DeeefCe mesJee ³eeb®eer Yej ve Ieeuelee efceUCeejs nmleebleefjle GlHeVe
je<ì^er³e GlHeVee le ceespeeJes efkebÀJee veener Demee SkeÀ ÒeMve Deens. Jemlet DeeefCe mesJee ³eeb®es GlHeeove nesle
veener cnCetve les JeieUeJes lej les Ke®et&ve Jemlet Je mesJee Kejsoer kesÀu³ee peeleele ³ee ¢<ìerves DeeefLe&keÀ
J³eJenejeJej l³ee GlHeVee®ee HeefjCeece ne sle Demelees.
5) Meemevee®³ee mesJee -mejkeÀejkeÀ[tve JeenletkeÀ oUCeJeUCe DeMee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee mesJee
HegjefJeu³ee peeleele. mejkeÀej®³ee mesJeeb®ee meceeJesMe je<ì^er³e GlHeVeele keÀjeJe³ee®³ee keÀer veener ns
þmeefJeC³ee®³ee yeeyeleerle De[®eCe efvecee&Ce nesles. mejkeÀejkeÀ[tve HegjefJeC³eele Deeuesu³ee mesJeeb®ee JeeHej
GHeYeeskeÌles Je GlHeeokeÀ ³eeb®³eekeÀ[tve kesÀuee peelees. mejkeÀejkeÀ[tve GHeYeeskeÌl³eebvee efceUCeeN³ee mesJeeb®ee
je<ì^er³e GlHeVeele meceeJesMe keÀjCes meb³egeqkeÌlekeÀ þjles Je GlHeeokeÀekeÀ[tve JeeHeju³ee peeCeeN³ee mesJee
JeieUCes ³eesi³e Demeles. cee$e ³ee mesJee oesvner IeìkeÀebkeÀ[tve SkeÀe®e JesUer JeeHejC³eele ³esle Demeu³eeves
keÀesCel³ee JeieUeJ³eele ns þjefJeCes DeJeIe[ Demeles.
6) legueveer³elee -je<ì^er³e G lHeVeele meceeefJe<ì nesCeeN³ee Jemlet DeeefCe mesJee osMeele meejK³ee
vemeleele. osMeHejlJes ueeskeÀeb®³ee iejpeener efYeVe Demeleele. DeMee HeefjefmLeleerle efYeVe osMeeleerue
GlHeVee®eer leguevee keÀjCes keÀþerCe Demeles. SkeÀe ce³ee&osHe³e&ble ner legu evee DeLe&HetCe& þjles.
B)meebefK³eefkeÀ³e De[®eCeer -
J³eJenejele je<ì^er³e GlHeVee®eer ieCevee keÀjleevee Heg{erue meebefK³eefkeÀ³e De[®eCeer efvecee&Ce
nesleele.
1) ognsjer ieCevee ìeUCes -je<ì^er³e GlHeVee®eer ieCevee keÀjleevee SkeÀe Jemlet®ee ro e s v e o ei e C e v e en e s C e e j
veener ³ee®eer keÀeUpeer I³eeJeer ueeieles. l³eemeeþer Debeflece Jemlet®eer ieCevee keÀjeJeer ueeieles. SkeÀ®e Jemlet
oesveoe ceespeu³eeme ieCevee oesDeJeIe[ Je De[®eCeer®es Demeles.munotes.in

Page 17

162) Jemlet efJeefvece³e -je<ì^er³e GlHeVee®eer ieCevee keÀjleevee ceesþîee ÒeceeCeele J³eJenej HewMee®³ee
mJe©Heele kesÀues peeleele. Hejblet Yeejleele Deepener Mesleer #es$eeleerue J³eJenej JemletefJeefvece³e mJe©Heele
kesÀues peeleele. l³eeb®eer ieCevee je<ì^er³e GlHeVeele keÀjCes DeJeIe[ Demeles.
3) #es$eJeej efJeYeeieCeer -je<ì^er³e GlHeVee®eer ieCevee #es$eJeej kesÀueer peeles. Hejblet Yeejlee®³ee
yeeyeleerle ner iees<ì DeMeke̳e Deens keÀejCe MeslekeÀjer HeeJemeeUîeel e Mesleer J³eJemee³e keÀjlees lej HeeJemeeUe
mebHeu³eeJej íesìe J³eJemee³e keÀjlees l³eecegUs l³eeb®³ee GlHeVee®eer ieCevee J³eJemee³eevegmeej keÀjC³eele
De[®eCe efvecee&Ce nesles.
4) efnMesye þsJeC³ee®es DeuHe ÒeceeCe -Yeejleele ûeeceerCe Yeeieele efve j#ejlee Demeu³eeves efnMeesye
þsJeC³ee®es ÒeceeCe DeuHe Demeles. l³eecegUs l³eeb®³ee GlHeVee®eer efveefM®ele ieCevee keÀjCes DeJeIe[ Demeles.
5) DeekeÀ[sJeejer GHeuyeOeles®eer De[®eCe -DeekeÀ[sJeejer®³ee ueeskeÀebkeÀ[s veeWoer vemeleele. ueeskeÀ
efvej#ej Demeu³eeves DeeJeM³ekeÀ lees leHeMeerue efceUCes keÀþerCe nesles. DeveskeÀJesUe ÒeeHleer keÀj
®egkeÀefJeC³eemeeþer Keesìs GlHeVe oeKeefJeleele l³eecegUs je<ì^er³e GlHeVe ieCevesle De[®eCeer ³esleele.
2.6 je<ì^er³e GlHeVee®³ee DeekeÀ[sJeejer®es cenÊJe (IMPORTANCE OF
NATIONAL INCOME) :
je<ì^er³e GlHeVee®³ee DeeOeejs efJeefMe<ì keÀeueKeb[ele DeLe&J³eJemLesle GlHeeefole Peeuesu³ee Jemlet
Je mesJeeb®eer ieCevee kesÀueer peeles. ³ee ieCevesletve je<ì^er³e GlHeVeemebyebOeer®eer peer DeekeÀ[sJeejer efceUles leer
DeveskeÀ¢<ìerves GHe³egkeÌle þjles.
1) je<ì^er³e GlHeVee®³ee DeekeÀ[sJeejercegUs efJeefMe<ì keÀeueKeb[eleerue DeLe&J³eJemLes®es SketÀCe GlHeeovee®eer
keÀuHevee ³esles.
2) DeLe&J³eJemLes®³ee DeeefLe&keÀ Je=×er®eer keÀuHevee ³esC³eemeeþer je<ì^er³e Gl HeVee®eer DeekeÀ[sJeejer
cenÊJee®eer þjles.
3) je<ì^er³e GlHeVe DeekeÀ[sJeejercegUs meceepee®³ee DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®eer Je l³eele nesCeeN³ee yeouee®eer
ceeefnleer efceUC³eeme ceole nesles.
4) mejkeÀejuee DeeefLe&keÀ OeesjCe efveefM®eleermeeþer je<ì^e r³e GlHeVe DeekeÀ[sJeejer GHe³egkeÌle þjles.
5) efJeefJeOe osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®eer legueveelcekeÀ efmLeleer je<ì^er³e GlHeVe DeekeÀ[sJeejercegUs
mecepeles.
6) je<ì^er³e GlHeVe DeekeÀ[sJeejer mebMeesOekeÀeme GHe³egkeÌle þjles.
7) DeeefL e&keÀ efJeDeMeeÒekeÀejs je<ì^er³e GlHeVeefJeDeY³eemekeÀ Je Flej DeveskeÀ IeìkeÀebvee GHe³eesieer þjles l³eecegUs®e efvejefvejeUîee osMeele je<ì^er³ e
GlHeVee®eer ieCevee kesÀueer peeles.munotes.in

Page 18

172.7®eeuet efkebÀceleervegmeej je<ì^er³e GlHe VeJeefmLej efkebÀceleervegmeej je<ì^er³e GlHe Ve
(NATIONAL PRODUCT AT CURRENT PRICES AND
NATIONAL PRODUCT AT CONSTANT PRICES
Jemlet Je mesJeeb®³ee ®eeuet efkebÀceleer efJe®eejele IesTve pesJne je<ì^er³e GlHeeovee®eer ieCevee kesÀueer
peeles lesJne l³eeme ®eeuet efkebÀceleervegmeej je<ì^er³e GlHeeove cnCeleele. efmLej efkebÀceleervegmeej je<ì^er³e
GlHeeove cnCepes DeeOeejYetle JeosMeeleerue Jemlet Je mesJeeb®³ee efkebÀceleerle melele yeoue nesle Demeleele. JeemleJe mJe©Heeleerue
GlHeeoveeleerue Jee{ mecepeC³eemeeþer efmLej efkebÀceleeruee je<ì^er³e GlHeeove ceespeues peeles.
®eeuet efkebÀceleer vegmeej je<ì^er³e GlHeVe ceespeues lej l³eeuee HewMeeleerue GlHeVe efkebÀJee ceewefêkeÀ
GlHeVe cnCeleele. je<ì^er³e GlHeVe Hee³eeYetle JeJeemleJe GlHeVekeÀ Demes cnCeleele.
Goe. 2013 ceO³es leeboUe®es GlHeeove 1000 eqkeÌJebìue nesles DeeefCe 2016 ceO³es
leeboUe®es GlHeeove 1100 eqkeÌJebìue nesles. ³ee®e keÀeUele leeboUe®eer efkebÀcele 10,000 eqkeÌJebìue Je©ve
20,000 ©He³es eqkeÌJebìue SJe{er Peeueer Demes ie=efnle Oejues lej 2013 ceO³e s ®eeuet efkebÀceleervegmeej
je<ì^er³e GlHeeove ceespeues lej1000 10,000 10,00,00,000 SJe{s nesles lej 2016 ceO³es1100 20,000 2,20,00,000 ©He³es SJe{s nesles. leeboUe®es GlHeeove 100 eqkeÌJebìue Jee{ues
cnCepes 10… veer Jee{uesues Deens. efmLej ef kebÀceleeruee je<ì^er³e GlHeeove ceespeues Demelee JeemleJe
mJe©Heeleerue Jee{ mecepeles 2013 ®³ee efkebÀceleervegmeej 2016 ceO³es leeboUe®es GlHeeove
11,00,000 ©He³es nesles
mLetue osMeebleie&le GlHeVe mebkeÀes®e keÀGDP Deflator :
ceewefêkeÀ mLetue osMe ebleie&le GlHeVe cnCepes ®eeuet efkebÀceleervegmeej keÀe{uesues GlHeVe nes³e.
JeemleJe mLetue osMeebleie&le GlHeVe cnCepes efmLej efkebÀceleervegmeej keÀe{uesues GlHeVe nes³e.
ceewefêkeÀ mLegue osMeebleie&le GlHeVe DeeefCe JeemleJe mLetue osMeebleie&le GlHeVe ³eeb®³ee mene³³eeves
DeeHeCeeuee mLetue osMeebleie&le GlHeVe mebkeÀes®ekeÀ keÀe{lee ³esles.
mLetue osMeebleie&le GlHeVe mebkeÀes®ekeÀ cnCepes ceewefêkeÀ mLegue osMeebleie&le GlHeVee®es JeemleJe
mLetue osMeebleie&le GlHeVeeMeer Demeuesues iegCeesÊ ej nes³e.
ceeweê f keÀ mLeu g e oM s eebleie&le GlHeVemLetue oM s eel b eiel & e GlHeVe mek b eÀes®eke ÀJeemleJe mLeu t e oM s eebleie&le GlHeVe=Nominal GDPGDP Deflator =Real GDPmunotes.in

Page 19

18ceewefêkeÀ mLetue osMeebleie&le GlHeVe (Nominal GDP) = P XxQ X
PX=XJemlet®eer efkebÀcele
QX=XJemlet®es HeefjceeCe
JeemleJe mLetue osMeebleie&le GlHeVe (Real GDP) = P Xbase XQX
PX=cetU JeQX=cetU JeosMeeleerue SKeeÐee Jepeelees lej SKeeÐee cegU Je2.7.1 ®eeuet efkebÀceleervegmeej je<ì^er³e GlHeVe Je efmLej efkebÀceleervegmeej je<ì^er³e GlHeVe
(National Income at Current Prices and Constant Prices ):
je<ì^er³e GlHeVe ns HewMeele ceespeues peeles. l³eemeeþer l³ee JeDeeefCe mesJeebvee l³eeb®³ee efkebÀceleerves iegCeues peeles. pesJne SKeeÐee JeDeeefCe mesJeebvee l³eeb®³ee ®eeuet efkebÀceleerves iegCeues Dem elee pees SketÀCe DeekeÀ[e efceUlees l³eeuee ®eeuet
efkebÀceleervegmeej je<ì^er³e GlHeVe cnCeleele. je<ì^er³e GlHeVe ns HewMeele ceespeues peeles. Hejblet Jemlet DeeefCe
mesJeeb®³ee efkebÀceleerle yeoue Peeu³eeves HewMee®es cetu³e yeoueles. l³eecegUs SKeeÐ ee JeJeefvejefvejeUîee JemesJee b®es ceeHeve SKeeÐee Hee³eeYetle Jeje<ì^eleerue Jemlet Je mesJeeb®es ceeHeve SKeeÐee Hee³eeYetle JemeJe&meeOeejCeHeCes p³ee JeDeeefCe Hee³eeYetle JeefmLej efkebÀceleervegmeej je<ì^er³e GlHeVe cnCeleele.
2.8®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer mecelee efJeefvece³e ojeuee mLetue osMeebleie&le GlHeVe
(GROSS DOMESTIC PRODUCT AT PURCHASING
POWER PARITY -PPP)
JesieJesieUîee osMeeleerue DeeefLe&keÀ Òeieleer®eer leguevee l³ee mebyebOeerle osMeeleerue mLe tue osMeebleie&le
GlHeVee®³ee DeeOeejs keÀjlee ³esles. l³eemeeþer Jele&ceeve efJeefvece³e ojeuee efkebÀJee Kejsoer MekeÌleer mecelee
DeeOeejerle efJeefvece³e ojeuee mLetue osMeebleie&le GlHeVee®es cetu³e efJe®eejele Iesleues peeles.
efJeefvece³e oj ne D eeHeu³ee osMee®³ee ®euevee®es yeefn&iele cetu³e oMe&efJele Demelees. SkeÀe osMee®³ee
®euevee®es ogmeN³ee osMee®³ee ®euevee®³ee ceeO³eceeleerue Kejsoer MekeÌleer efJeefvece³e oje®³ee ceeO³eceeletve
oMe&efJeueer peeles. DeeHeCe efJeefvece³e oj meebielees l³e eJesUer SkeÀe [e@uej®eer Yeejleer³e ©He³eeleerue efkebÀcele
$1 = Rs. 60 Demee meebielees. Yeejleeleerue ©He³eeceO³es J³ekeÌle kessÀuesues mLetue osMeebleie&le GlHeVe
DeeHeCe DecesjerkeÀve [e@uejceO³es ©Heebleefjle keÀ© MekeÀlees.munotes.in

Page 20

19Kejsoer MekeÌleer mecele ee f J e e f v e c e ³ eo j:
megJeCe& HeefjCeecee®³ee DeHe³eMeeveblej iegmleeJe ke@Àmeue ³eebveer 1918 ceO³es ¬eÀ³eMekeÌleer mecelee
efme×eble ceeb[uee. ³ee efme×ebleevegmeej yeouel³ee efJeefvece³eoj J³eJemLesle efoIe&keÀeUele oesve osMeeb®³ee
®eueveeb®³ee ¬eÀ³eMe keÌleervegmeej efJeefvece³e oj efveefM®ele nesF&ue. HejefkeÀ³e ®eueveele meceeefJe<ì DemeCeeN³ee
¬eÀ³eMekeÌleercegUs®e l³eeb®eer ceeieCeer nesle Demeles. pesJne SKeeÐee osMee®³ee ®eueveeuee ceeieCeer nesles. lesJne
l³ee ®euevee®³ee ¬eÀ³eMekeÌleeruee®e ceei eCeer nesle Demeles. Lees[ke̳eele ®euevee®³ee efJeefvece³e oj cnCepes®e
oesve efYeVe ®euevee®³ee ¬eÀ³eMekeÌleer®ee efJeefvece³e oj nes³e. ³ee efme×ebleevegmeej p³ee HeeleUeruee osMeer
®euevee®eer ¬eÀ³eMekeÌleer SJe{er nesF&ue l³ee HeeleUeruee meceleesue e fJeefvece³e oj efveefM®ele nesF&ue.
Goe. SkeÀ FueskeÌefì^keÀ meeceevee®ee meb®e Kejsoer keÀjC³eemeeþer DecesefjkesÀceO³es 10 [e@uej
ueeieleele DeeefCe l³ee®e meeceevee®³ee meb®eemeeþer Yeejleele 600 ©He³es ueeieleele lej efJeefvece³e oj
Yeejleeleerue ©H e³es Je DecesefjkeÀe [e@uej ³eeleerue efJeefvece³e oj $1 = 60 0©He³es Demee nesF&ue.
osMeeleerue ®euevee®es cetu ³eJele&ceeve efJeefvece³e ojeuee efkebÀJee Kejsoer MekeÌleer mecelee efJeefvece³e
ojeuee ©Heebleefjle keÀ©ve oesve osMeeleerue GlHeVee®eer l eguevee keÀjlee ³esles. efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsle
DemeCeeje efJeefvece³e oj cnCepes Jele&ceeve ®eueve efJeefvece³e oj nes³e. Kejsoer MekeÌleer mecelee efJeefvece³e oj
cnCepes efveJe[uesuee ÒeceeefCele ®euevee®³ee meeceev³ele: DecesjerkeÀve [e@ uej®³ee meboYee&le legueveelcekeÀ
Kejsoer MekeÌleer mecelee oMe&efJeCeeje efJeefvece³e oj nes³e.
®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer meceevelesvegmeej mLetue je<ì^er³e GlHeVe :
efJeefMe<ì osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme ne ®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer m eceevelesvegmeej
ceespeu³eeme osMee®³ee mLetue je<ì^er³e GlHeVee®eer keÀuHevee ³esles. ³ee®es ÒecegKe keÀejCe cnCepes SkeÀe®e
Jemlet®es efJeefJeOe ®eueveeceO³es cetu³e meelel³eeves yeouele peeCeejs Demeles. ³eeceO³es meceevelee DeeCeCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. cnCetve mLetue je<ì^er³e GlHeVe ®euevee®³ee ¬eÀ³eMekeÌleer meceevelesvegmeej ceespeues peeles.
®euevee®eer ¬eÀ³eMekeÌleer meceevelee cnCepes l³ee je<ì^e®³ee SkeÀkeÀ ®eueveeceO³es je<ì^ebleie&le yeepeejHesþsle
nesT MekeÀCeejer Jemlet Je mesJee®eer Kejsoer n es³e. lemes®e l³ee®e Jemlet Je mesJee meb³egkeÌle mebmLeebveceOeerue
yeepeejHesþsle Kejsoer keÀjC³eekeÀefjlee Ke®e& nesCeejs ®eueve nes³e. ³eeletve mLetue je<ì^er³e GlHeVeeleerue
JeemleJe Jee{ DeLeJee Ieì Je Deeblejje<ì^er³e mlejeJej nesCeejer Jee{ Je Ieì mHe<ì nesles. keÀu³eeCe DeeefCe
jneCeerceevee®eer leguevee keÀjC³eemeeþer efkebÀJee JesieJesieUîee osMeeleerue meeOeveeb®³ee JeeHeje®eer leguevee
keÀjC³eemeeþer ³ee ceespeceeHeeuee DeveskeÀ DeLe&leb%e Hemebleer oMe&efJeleele.
®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer mebkeÀuHeves®es GHe³eesie :
1) ®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer®³ee GHe³eesie oesve osMeeleerue efkebÀcele efveoxMekeÀeb®eer leguevee keÀjC³eemeeþer
neslees.
2) ®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer®ee GHe³eesie ne JeemleJe je<ì^er³e GlHeVe yeepeej efkebÀceleerme cee speC³eemeeþer
kesÀuee peelees.
3) ®euevee®³ee KejssoerMekeÌleercegUs je<ì^er³e GlHeVee®eer JeemleJe efmLeleer mecepeles.
4) je<ì^er³e GlHeVee®es DeekeÀejceeve Je Je=×er efveefM®ele keÀjC³eemeeþer ®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer
mebkeÀuHeves®ee GHe³eesie nes lees.munotes.in

Page 21

205) ®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer meceevelescegUs mLetue je<ì^er³e GlHeVe ceespeleevee efkebÀcele Je ceneieeF&
efveoxMeebkeÀ efveefM®ele keÀjCes meesHes peeles.
6) mLetue GlHeVe Deeblejje<ì^er³e ®eueveeceO³es ceespeC³eekeÀefjlee ®euevee®³ee KejsoerMe keÌleer meceeveles®eer
ceole nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) ®euevee®³ee KejsoerMekeÌleer meceevelesvegmeej mLetue je<ì^er³e GlHeVe ³eeJej ìerHe efuene.
2.9efkebÀcele efveoxMeebkeÀ cnCetve efJeefvece³e oj (EXCHANGE RATE AS
PRICE INDEX)
Deeblejje<ì^er³e DeLe&Meem$eele efJeefvece³e oj ³ee mebkeÀuHevesme yejs®e cenÊJe Deens. oesve
osMeeceO³es nesCeejs Deeblejje<ì^er³e J³eJenej p³eele efJeosMeer J³eeHeej Je efJeÊe ³eeb®ee meceeJesMe neslees les
J³eJenej megjUerleHeCes Heej Hee[C³eemeeþer o esve osMee®³ee oesve efYeVe ®eueveeceO³es efJeefMe<ì efJeefvece³e oj
DemeCes DeeJeM³ekeÀ þjles. efJeefJeOe DeLe&Meem$e%eebveer efJeefvece³eoj ³ee mebkeÀuHeves®³ee J³eeK³ee osC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee Deens. meeOeejCele: p³ee ojeves oesve osMeeb®³ee ®euevee®e e efJeefvece³e neslees. l³eeuee
efJeefvece³eoj cnCeleele. SkeÀe osMee®³ee ®euevee®es ogmeN³ee SkeÀe osMee®³ee efkebÀJee DeveskeÀ osMeeb®³ee ®eueveele
J³ekeÌle kesÀuesues cetu³e cnCepes efJeefvece³e oj nes³e.
1) efkebÀcele cnCetve efJeefvece³e oj :
efJeefvece³e oj ne ÒeecegK³eeves keÀesCel³eener je<ì^e®³ee ®euevee®eer Deeblejje<ì^er³e ®eueveeMeer
DemeCeejer HeefjJele&veer³elee oMe&efJelees. efJeefvece³eojele nesCeeN³ee yeouee®ee HeefjCeece osMee®³ee Dee³eele -
efve³ee&leerJej neslees. pej efJeefvece³e ojel e Jee{ Peeueer lej Dee³eeleer keÀjlee DeeHeu³ee osMeeuee peemle
mJeosMeer ®eueve ceespeeJes ueeieles. ³eecegUs efve³ee&le Ieìles. DeeefCe Dee³eele ceneie nesles. ³eeGueì pej
efJeefvece³e ojele Ieì Peeueer lej efJeosMeer ®euevee®³ee yeou³eele Dee³e ele Je ef ve³ee&le mJemle nesleele.
³eeGueì pej HejefkeÀ³e ®euevee®³ee leguevesle mJeosMeer ®euevee®es cetu³e keÀceer Peeues lej osMee®³ee
yeepeejHesþsceO³es Dee³eele kessÀuesu³ee Jemletb®³ee efkebÀceleerceO³es Je=×er Ie[tve ³esles. lemes®e efJeosMeer yeepeejHesþsle
osMeer Jemlet®³ee efkebÀceleer keÀceer Peeu³eeves l³eeb®eer ceeieCeer Jee{les Je l³eeletve efve³ee&le Je=×erme ®eeuevee
efceUles. Lees[ke̳eele osMeer yeepeejHesþsleerue Jemletb®³ee efkebÀceleer ³ee efJeefvece³eojeMeer LesìHeCes mebyebefOele
Demeleele.
2) JeepeJeer efJeefvece³e oj (Nominal Exchange Rate) :
Deeblejje<ì^er³e yeepeejHesþsceO³es Deeblejje<ì^er³e ®euevee®³ee mJe©Heele Kejsoer Je efJe¬eÀer
keÀjC³eekeÀefjlee osMeer ®eueve Deeblejje<ì^er³e ®euevee®³ee mJe©Heele yeoueeJes ueeieles. ³ee ®euevee® ³ee
HejeJeleeale nesC³ee®³ee ojeuee®e efJeefvece³e oj Demes cnCeleele.munotes.in

Page 22

21p³ee efJeefvece³e ojeme J³eeqkeÌle osMeer ®eueve Deeblejje<ì^er³e ®eueveeceO³es yeouet MekeÀles DeMee
efJeefvece³e ojeuee vee@efceveue / JeepeJeer efJeefvece³e oj cnCeleele. Lees[keÌ ³eele JeepeJeer efJeefvece³e oj cnCepes
SkeÀe osMee®³ee yeou³eele ogmeN³ee osMee®es ®eueve Ieslee ³esles.
GoenjCe -efJeefvece ³eo j†4 0© H e ³es † 1 [e@uej
JeepeJeer efJeefvece ³e oj efveoxMeebkeÀ † 100 ©He ³es
Yeejlee®ee efkebÀcele efveoxMeebkeÀ †100
100
100 100
100100
JeepeJeer eJ f eefvece³e oj ev f eoxsMeebkeÀ Yeejlee®ee efkebÀcele efveoxM s eek b eÀJeepeJeer eJ f eev f ece³e oj =
==pej JeepeJeer efJeefvece³e ojeleerue efJeefvece³e oj 50 ©He³es Peeueelej JeepeJeer oj efveoxMeebkeÀ
125 ©He³es nesleess. mecepee Yeejlee®³ee efkebÀceleerme 120 He³e¥le yeoue Peeuee DeeefCe U.S.A. ®³ee
efkebÀcele efveoxMeebkeÀe le keÀener®e yeoue Peeuee veener lej JeemleJe oj Heg{erueÒeceeCes125 120100150SrSrJeemleJe efJeefvece³e oj (Real Exchange Rate) :
SKeeÐee je<ì^eleerue GlHeeefole Peeuesu³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee yeou³eele Flej je<ì^eleerue efkeÀleer
Jemlet Je mesJee Ieslee ³esT MekeÀleerue ³eeme JeemleJe efJeefvece³e oj cnCeleele. JeemleJe efJeefvece³e oj ne
Jemlet Je mesJee ³eeb®³ee DeoueeyeoueerJej DeJeuebyetve Demelees. JeemleJe efJeefvece³e oj ne je<ì^e®³ee Dee³eele
Je efve³ee&leer®es JeemleJe ©He Je SketÀCe DeekeÀejceeve mecepeC³eeme GHe³egkeÌle þjlees. JeemleJe efJeefvece³e oj ne
legueveelcekeÀ efkebÀceleermeesyele mecee³eesefpele kesÀuee peelees. meJe&meeOeejCeHeCes JeemleJe efJeefvece³e oj ne
efveoxMeebkeÀe®³ee mJe©Heele oMe&efJelee ³eslees.*SPSrP
Sr =JeemleJe efJeefvece³e oj
S=efJeefvece³e oj
P=osMeer³e efkebÀcele HeeleUer
P* =HejefkeÀ³e efkebÀcele HeeleUer
JeemleJe efJeefvece³e ojele Jee{ Peeu³eeme osMee®eer Deeblejje<ì^er³e yeepeejHesþsleeru e efve³ee&le Jee{les
keÀejCe l³ee osMee®³ee Jemlet Je mesJee®eer efkebÀcele keÀceer Peeu³eeves ceeieCeer Jee{les.
Lees[ke̳eele Jejerue meb%eeJe©ve Demes ue#eele ³esles efkeÀ osMeer ®eueve efJeosMeer ®euevee®³ee leguevesle
efkeÀleer ÒeceeCeele HeefjJel e&veer³e keÀjlee ³esles ³eeJe©ve efJeefvece³e oje®es ÒecegKe ÒekeÀej kesÀues peeleele. lemes®e
efJeefvece³e ojeJe©ve DeLe&J³eJemLesceO³es Jemlet®eer yeepeej efkebÀcele efveefM®ele keÀjC³eemeeþer osKeerue GHe³eesie
kesÀuee peelees. ³eecegUs®e efJeefvece³e o jeme je<ì^e®³ee DeLe&J³eJemLesceO³es cenÊJeHetCe& mLeeve ÒeeHle Peeues
Deens.munotes.in

Page 23

222.10 mLetue osMeebleie&le GlHeVee®eer Jee{ (GDP Growth)
osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer mLetue osMeebleie&le GlHeVeele Jee{ Ie[tve ³essCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. efJeke Àefmele osMeele mLetue osMeebleie&le GlHeeoveeleerue Jee{er®ee oj peemle Demelees cnCetve ³ee
osMeele jneCeerceevee®ee opee& G®®e Demelees. ³ee Gueì efJekeÀmeveMeerue osMeele mLetue osMeebleie&le
GlHeeoveeleerue Jee{er®ee oj keÀceer Demelees cnCetve l³ee®e e jneCeerceevee®ee opee& keÀceer Demelees.
ogmeN³ee cene³eg×eveblej mLetue osMeebleie&le GlHeeove ³ee mebkeÀuHevesme DeefOekeÀ cenÊJe ÒeeHle
Peeues. mJeeleb$³ee®³ee keÀeUele Yeejle ne iejerye osMe neslee. osMeeuee DeeefLe&keÀ mJe³ebHetCe&lee ÒeeHle
Peeu³eeefMeJee³e jepekeÀer³e mJeeleb$³eeuee keÀener®e DeLe& veener ³ee®eer peeCeerJe jep³ekeÀl³ee¥vee Peeueer DeeefCe
cnCetve peueo DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer Heb®eJeeefveblej cee$e Yeejlee®³ee yeeyeleerle mLetue osMeebleie&le GlHeeove Jee{le Demeu³ee®es Dee{Utve Deeues.
GDP®³ee DeeOeejs Yeejlee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme :
1) 1947 les 1975 ®ee keÀeueKeb[ :
osMeeuee mJeeleb$³e efceUeu³eeveblej ke=ÀGDP ceO³es Jee{ Peeueer. 1951 -52 ceO³es GDP ®ee Je=×er oj 6.4… neslee. 1960 ®³ee
oMekeÀele oesve ³eg×s vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer ³eecegUs 1960 -61 ceO³es GDP ®ee Je=×er oj 5.8… neslee.
HeCe veblej yeoueuesu³ee ke=ÀPeeuee.
2) 1975 les 1999 ®ee keÀeueKeb[ :
1975 veblej ke=ÀefJeMesDeeues. l³eecegUs Yeejleeves DeVeOeev³ee®³ee GlHeeoveele mJe³ebHetCe&lee meeO³e kesÀueer. l³eecegUs 1980 -81
ceO³es Yeejlee®³ee peer[erHeer ®ee oj 19.1… He³e¥le Jee{uee.
3) 1991 les 2016 ®ee keÀeueKeb[ :
1991 veblej Yeejle mejkeÀejves veJes DeeefLe&keÀ OeesjCe efmJekeÀejC³eeme meg©Jeele kesÀueer.
KeepeieerkeÀjCe, GoejerkeÀjCee®³ee OeesjCeecegUs Yeejleele HejefkeÀ³e iegbleJeCetkeÀ Jee{JeC³eeme meg©Jeele
Peeueer. l³eecegUs jespeieej Jee{ n esTve GlHeVeele Jee{ Peeueer. 1991 veblej JesieJesieUîee #es$eeleerue
GoejerkeÀjCee®³ee OeesjCee®ee HeefjCeece cnCetve Je=×er ojele Jee{ Peeu³ee®es efometve ³esles. 1990 -91
ceO³es GDD ®ee Je=×er oj 16.6… neslees. lees 2010 -11 ceO³es 19.6… Peeuee lej 2011 -12
ceO³es 16.0… Peeuee.
Jejerue efJeJes®eveeJe©ve Demes ue#eele ³esles keÀer mJeeleb$³eÒeeHleerveblej Yeejleer³e GDP ®³ee
ojele meelel³eeves ®e{ -Gleej Peeues. Yeejleele GDP ®eeoj Jee{le Deens HeCe ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee
oj G®®e Demeu³eecegues SketÀCe peer[erHeer Je=×er®ee oj DeuHe þjlees. Demes Demeues lejer mLegue osMeebleie&le
GlHeVe (GDP) Jee{er®³ee ojey eeyele DecesjerkeÀe Je ®eerve veb lej DeeHeCe eflemeN³ee ¬eÀceebkeÀeJej Deenesle.munotes.in

Page 24

23DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) GDP, GNP, NNP ³ee mebkeÀuHevee m He<ì keÀje.
2) efìHe efuene GDP ®³ee DeeOeejs DeeefLe&keÀ efJekeÀeme.
mLetue osMeebleie&le GlHeVee®eer #es$eer³e j®evee (Sectoral Composition of GDP) :
peieeleerue je<ì^e®eer Jeie&Jeejer efJekeÀefmele, DeefJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMe De Meer kesÀueer
peeles. SKeeÐee osMee®eer Jeie&Jeejer l³ee osMee®³ee je<ì^er³e GlHeVe Je oj[esF& GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demeles.
je<ì^er³e GlHeVe ceespeleevee J³eJemee³eevegmeej je<ì^er³e GlHeVee®eer leerve #es$eeceO³es efJeYeeieCeer kesÀueer peeles.
ner le erve #es$es cnCepes ÒeeLeefcekeÀ #es$e, og³³ece #es$e Je mesJee #es$e nes³e.
1) ÒeeLeefcekeÀ #es$e : DeLe&J³eJemLes®³ee ÒeeLeefcekeÀ #es$eele KeeCekeÀece GÐeesie, pebieuekeÀece, ³eeb®ee
meceeJesMe neslees. DeLe&J³eJemLesleerue ns #es$e ÒeecegK³eeves efve me&ieeMeer mebyebefOele Demeles. l³eecegUs ³ee #es$eeuee
ÒeeLeefcekeÀ #es$e Demes cnCeleele. ÒeeLeefcekeÀ #es$eeletve GlHeeefole nesCeeN³ee Jemletb®es SketÀCe yeepeejcetu³e ns
Flej GlHeeovee®³ee leguevesle Del³ebuHe Demeles. ³ee®e keÀejCeemleJe ÒeeLeefceke À #es$eeceO³es ke=Àcelm³e J³eJemee³e, KeeCekeÀece, pebieueeceOetve ceOe, ef[bkeÀ ieesUe keÀjCes ³eemeejK³ee DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³eeb®ee
meceeJesMe neslees. Yeejlee®³ee SketÀCe mLetue osMeebleie&le GlHeeoveele ÒeeLeefcekeÀ #es$ee®ee Jeeìe 12… ntve
keÀceer Deens.
2) efÜleer³e #es$e : ÒeeLeefcekeÀ #es$eeletve GlHeeefole nesCeeN³ee GlHeeoveeJej DeeOeeefjle Òeef¬eÀ³eeJejerue
GÐeesiee®ee meceeJesMe ne efÜleer³e #es$eeceO³es neslees. DeLe&J³eJemLes®³ee og³³ece #es$eele ueIegGÐeesie, ceesþs
GÐeesie, Jeerpeefveefce&leer, yeebOekeÀece, HeeCeerHegjJeþe, ie@me HegjJeþe Fl³eeoer #es$ee®ee meceeJesMe neslees.
ÒeeLeefcekeÀ #es$ee KeeueesKeeue efÜleer³e #es$eeceO³es meJee&efOekeÀ ceveg<³eyeU keÀe³e&jle Deens. cnCetve®e ³ee
#es$eele keÀe³e&jle J³ekeÌleer®eer GlHeVe HeeleUer ÒeeLeefcekeÀ #es$eeHes#ee peemle Deens. Yeejlee®ee mLetue
osMeebleie&le GlHeeoveeleerue efnmmee mJeeleb$³eeveblej Ieìle iesuee. meO³ee mLetue osMeebleie&le GlHeeoveele
efÜleer³e #es$ee®ee efnmmee ne 28… ®³ee DeemeHeeme Deens.
3) le=leer³e #es$e : le=leer³e #es$eele efJeefJeOe #es$eeleerue mesJeeb®ee meceeJesMe neslees. Goe. JeenletkeÀ,
oUCeJeUCe, efJeHeCeve meeþJeCetkeÀ, efJecee, jsuJes JeenletkeÀ, penepe JeenletkeÀ, efJeceeve JeenletkeÀ, [e@keÌìj,
JekeÀerue, efMe#ekeÀ, meer.S., J³eeHeejer F. #es$ee®ee meceeJesMe neslees. le=leer³e #es$eeÜejs ÒeecegK³eeves kesÀJeU
mesJee GlHeeefole nesTve l³ee HegjefJeu³ee peeleele. Hejblet ³ee meJe& mesJeeb®es SketÀCe yeepeejcetu³e ns Flej
JemletHes#ee DeefOekeÀ Demeles. 1991 ®³ee veJeerve DeeefLe&keÀ Oees jCeeveblej ³ee #es$ee®ee ceesþîee ÒeceeCeele
efJekeÀeme Peeuee. DeeefCe l³eecegUs peer[erHeer ceOeerue le=leer³e #es$ee®ee efnmmee meelel³eeves Jee{le Deens. le=leer³e
#es$ee®ee mLetue osMeebleie&le GlHeeoveeleerue efnmmee ne megceejs 60… FlekeÀe Peeuee De ens.munotes.in

Page 25

24ÒeeLeefcekeÀ, efÜleer³e Je le=leer³e #es$ee®ee efJe®eej keÀjlee ÒeeLeefcekeÀ #es$ee®ee mLetue osMeebleie&le
GlHeVeeleerue efnmmee meelel³eeves keÀceer nesle Deens. ³eemeeþer ke=ÀþsJeC³eemeeþer ke=ÀDeeefCe kegÀMeuelee efJekeÀeme ³eeb®eer osKeerue iejpe Deens. efÜleer³e #es$ee®ee efnmmee Jee{le Demeuee lejer
Jee{er®ee oj keÀceer Deens. cnCepes®e ³ee #es$ee® ³ee HegCe& #eceles®ee Depetve JeeHej nesle veener. DeewÐeesefiekeÀ
#es$e Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej DeeefCe peueo leebef$ekeÀ yeoueemeeþer Kegues Peeues Deens. ³ee #es$eeuee
veJeÒeJele&ve DeeefCe mHeOee&#ece keÀjC³ee®eer iejpe Deens. le=leer³e #es$ee®ee efJ e®eej keÀjlee DeeefLe&keÀ Jee{er®³ee
Òeef¬eÀ³esle meeJe&peefvekeÀ ÒeMeemeve mesJee efJeMesmesJeebceO³es DeefleJesieeves Jee{ Peeueer. mesJee #es$eeleerue peueo Jee{ercegUs Yeejleer³e D eLe&J³eJemLee peeieeflekeÀ
DeeefLe&keÀ Deefj<ìe®³ee keÀeUele me#ece jeefnueer Deens.
2.11 meceejesHe (CONCLUSION)
DeLe&J³eJemLesleerue Kejsoer efJe¬eÀer®³ee J³eJenejele oesve ÒeJeen cenÊJee®es Demeleele les cnCepes
JeemleJe ÒeJeen DeeefCe ceewefêkeÀ Òe Jeen nes³e. yebefomLe DeLe&J³eJemLes®es Flej osMeeMeer keÀesCelesner mebyebOe
vemeleele. ³ee DeLe&J³eJemLes®ee DeY³eeme efÜ#es$eer³e Òeefleceeve DeeefCe ef$e#es$eer³e Òeefleceeve ³eeb®³ee DeeOeejs
keÀjlee ³eslees DeeefCe Kegu³ee DeLe&J³eJemLes®³ee meboYee& le ®eleg:#es$eer³e Òeefleceeve cenÊJee®es þjles.
je<ì^er³e GlHeVee®³ee meboYee&le mLegue osMeebleie&le GlHeVe efveJJeU je<ì^er³e GlHeeove ³ee
mebkeÀuHevee cenÊJee®³ee þjleele. mLetue osMeebleie&le GlHeVeele Jee{ Peeueer Demelee DeLe&J³eJemLes®ee
efJekeÀ eme neslees. DeLe&J³eJemLes®es efJeYeepeve ÒeeLeefcekeÀ #es$e, efÜleer³e #es$e DeeefCe le=leer³e #es$eele kesÀues
peeles. Òemlegle ÒekeÀjCeele Jejerue meJe& IeìkeÀeb®ee DeY³eeme meefJemlejHeCes kesÀuee Deens.
2.12mejeJeemeeþer ÒeMve (QUESTIONS)
1) GDP JeGNP ceOeerue HeÀjkeÀ meebiee.
2)GDP, GNP DeeefCe NNP³ee mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
3)mLetue osMeebleie&le GlHeeovee®eer J³eeK³ee Ðee DeeefCe efJeefJeOe IeìkeÀ mHe<ì keÀje.
4)mLetue osMeebleie&le GlHeVee®eer #es$eer³e j®evee mHe<ì keÀje.
5)Yeejle eleerue DeeefLe&keÀ Jee{er®³ee ÒeJe=Êeer®eer ®e®ee& keÀje.
6)ìerHee efuene.
1) ®eeueg ¬eÀ³eMekeÌleer mecelee ojeuee mLetue osMeebleie&le GlHeVe
2) Yeejlee®³ee mLetue osMeebleie&le GlHeVee®³ee #es$eer³e j®evesleerue yeoue
3) je<ì^er³e GlHeVe DeekeÀ[sJ eejer®es cenÊJe
4) je<ì^er³e GlHeVe ceespeceeHee®³ee He×leer
munotes.in

Page 26

25cee@[îetue 2
IeìkeÀ -3
GHeYeesie HeÀueve
(CONSUMP TION FUNCTION )
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 ÒemleeJevee
3.2 Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVee®eer DeesUKe
3.3 kesÀvme ®es GHeYeesie HeÀueve
3.4 mejemejer Je efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=ÊeerceOeerue mebyebOe
3.5 GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
3.6 GHeYeesie HeÀuevee®es cenÊJe
3.7 meejebMe
3.8 mejeJeemeeþer ÒeMve
3.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
Kegu³ee DeLe&J ³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVee®eer DeesUKe keÀ©ve IesCes.
kesÀvme®eer GHe Yeesie HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
GHeYeesie HeÀuevee®es cenÊJe mecepeeJetve IesCes.
3.2 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
GHeYeesie HeÀueve ner mebkeÀuHevee GlHeVe Je GHe Yeesie ³eeceOeerue mebyebOe mHe<ì keÀjles. kesÀvmeves
GHeYeesie HeÀuevee®ee DeY³eeme keÀjleevee GHeYeesie HeÀueveeJej J³eeqkeÌleefve<þ Je Jemletefv e<þ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe
He[lees, Demes mHe<ì kesÀues Deens. Òemleg le ÒekeÀjCeele DeeHeCe Kegu³ee DeLe&J³eJemL esleerue je<ì^er³e GlHeVee®eer
DeesUKe, GHeYeesie HeÀueve DeLe&, mejemejer Je efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=ÊeerceOeerue meyebOe, GHeYeesie
HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ, GHeYeesie HeÀuevee®es cenÊJe ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.munotes.in

Page 27

263.3 Kegu³ ee DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVee®eer DeesUKe (NATIONAL
INCOME IDENTITY IN AN OPEN ECONOMY)
meceûe DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeele keÀener cenÊJee®³ee mebkeÀuHevee DeY³eemeCes DeeJeM³ekeÀ
þjles. DeeefCe ³ee mebkeÀuHevesleerue cenÊJee®eer mebkeÀuHev ee cnCepes Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVe
nes³e.
je<ì^er³e GlHeVe ner DeLe&Meem$eeleerue SkeÀ cenÊJee®eer mebkeÀuHevee Deens. je<ì^er³e GlHeVe ns SkeÀ
ÒekeÀejs SkeÀe osMee®³ee meceûe DeeefLe&keÀ Ie[ecees[er®ee DeeuesKe Deens Demes cnCelee ³esF&ue.
DeLe&J³eJemLes®³ee ke=Ànesle Demeles DeMee GlHeeovee®es HewMee®³ee ceeO³eceeletve pes cetu³e J³ekeÌle kesÀues peeles l³eeuee je<ì^er³e
GlHeVe Demes cn Celeele.
SkeÀe Jeyeepeejcetu³e cnCepes je<ì^er³e GlHeVe nes³e.
yebefomLe DeLe&J³eJemLesleerue -mLetue osMeebleie&le GlHeeove (GDP) :
SkeÀe DeeefLe &keÀ JeJe mesJeeb®es HewMeebleerue cetu³e cnCepes mLetue osMeebleie&le GlHeeove nes³e. ³eeceO³es efJeosMeer m$eesleeHeemetve ÒeeHle
Peeuesu³ee GlHeVee®ee meceeJesMe nesle veener. met$e ©Heeves mLetue osMeebleie&le GlHeeove Heg{erueÒeceeCes ceeb[ues
peeles.
1) yebefomLe DeLe&J³eJemLesmeeþer :
GDP=C+I+G
GDP=mLetue osMeebleie&le GlHeeove
C=GHeYeesi³e Jemlet Ke®e&
I=Yeeb[Jeueer Jemlet Ke®e&
G=Meeme efkeÀ³e Ke®e&
Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue mLetue osMeebleie&le GlHeeove :
Kegueer DeLe&J³eJemLee cnCepes DeMeer DeLe&J³eJemLee keÀer, p³ee DeLe&J³eJemLes®es peieeleerue Flej
osMeeMeer J³eeHeejer mebyebOe Demelee le. Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer Dee³eele e fve³ee&le, efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ, efJeosMeer
keÀpex Fl³eeoer®ee meceeJesMe neslees. Jemlet Je mesJee®eer efve³ee&le, efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ, efJeosMeer keÀpe& ³eecegUs
efJeosMeeleerue DeLe&J³eJemLesle ®eueve ÒeJeen ³eslees. ³eeÒeceeCes Dee³eele, efJ eosMeer iegbleJeCetkeÀ, efJeosMeer je<ì^evee
efouesueer keÀpex ³eecegUs ®eueveÒeJeen osMeeyeensj peelees. cegkeÌle DeLe&J³eJemLesle Ke®e& GlHeeoveeyejesyej
Demelees®e Demes veener. lemes®e ye®ele iegbleJeCetkeÀ meceeve DemeC³ee®eer meg×e iejpe veener.
Kegu³ee DeLe&J³eJemLesmeeþer mLetue osMeebleie&le GlHeeove :
GDP=C+I+G( X -M)
GDP=mLetue osMeebleie&le GlHeeove
C=GHeYeesie Ke®e&
I=iegbleJeCetkeÀ Ke®e&munotes.in

Page 28

27G=MeemeefkeÀ³e Ke®e&
X=efve³ee&le
M=Dee³eele
(X-M) =efveJJeU efve³ee&le
Jejerue met$eeleerue efkebÀceleerJe©ve je<ì^er³e GlHeVee®eer Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue Kejer DeesUKe
meceesj ³esles.
3.4 kesÀvme®es GHe Yeesie HeÀueve (KEYNESIAN CONSUMPTION
FUNCTION)
GHeYeesie HeÀueve ner mebkeÀuHevee kesÀvmeves ÒeLece ceeb[ueer. kesÀvmeves Demes ÒeefleHeeove kesÀues Deens
keÀer, GHeYeesieKe®ee&®ee GlHeVeeMeer pees mebyebOe Demelees l³eeuee GHeYeesie ÒeJeÊeer Demes cnCeleele. GHeYeesie
HeÀueve ner mebkeÀuHevee GlHeVe Je GHeYeesie ³eeceOeerue meyebOe mHe<ì keÀjles. kesÀvmeves GHeYee sie HeÀueveemebyebOeer
efJeJes®eve keÀjleevee GHeYeesieemebyebOeer®ee ceevemeMeem$eer³e efve³ece mHe<ì kesÀuee Deens. GHeYeesie HeÀueve ns
GlHeVe Je GHeYeesie ³eeleerue meyebOe mHe<ì keÀjles.
C=f( Y)
C=GHeYeesie
f=HeÀueve
y=GlHeVe
GHeYeesie HeÀuevee®es keÀes<ìkeÀ :
GHeYeesie HeÀueve cnCepes GHeYeeskeÌl³ee®eer JesieJesieUîee GlHeVeeme DemeCeejer GHeYeesi³e Jemlet®eer
ceeieCeer nes³e. GHeYeesie HeÀuevee®es keÀes<ìkeÀ GlHeVe Je GHeYeesie ³eeceOeerue HeÀueveelcekeÀ mebyebOe oMe&efJeles.
GHeYe esie HeÀuevee®es keÀes<ìkeÀ (keÀesìer ©He³es)
GlHeVe GHeYeesie ye®ele
00 50 -50
100 100 00
200 190 10
250 230 20
300 270 30
350 310 40
Jejerue GHeYeesie HeÀueve keÀes<ìkeÀele efJeefJeOe GlHeVe HeeleUerme DemeCeeje GHeYeesie oMe&efJeuee
Deens. GlH eVe Metv³e Demeleevee GHeYeesie 50 keÀesìer ©He³es FlekeÀe Deens keÀejCe GHeYeeskeÌlee GlHeVe
vemeues lejer GHeYeesie Ke®e& keÀjlees®e. DeMeeJesUsme GHeYeesie keÀpee&letve efkebÀJee HetJeea®³ee ye®eleerletve kesÀuee
peelees. l³eeveblej GlHeVe 100 keÀesìer Demeleevee ye®ele meg×e 100 keÀesìer ©He³es Deens. 200 keÀesìer
©He³es GlHeVe Demeleevee GHeYeesie 190 keÀesìer ©He³es Deens lej 350 keÀesìer ©He³es GlHeVe Demeleeveemunotes.in

Page 29

28GHeYeesie 310 keÀesìer ©He³es Deens. GlHeVeele Jee{ nesle Demeleevee GHeYeesieele Jee{ ne sle peeles. Hejblet
GlHeVeeleerue Jee{erHes#ee GHeYeesieeleerue Jee{ keÀceer Deens. Jee{l³ee GlHeVeeletve keÀener Yeeiee®ee GHeYeesie ve
Ieslee J³ekeÌleer l³ee jkeÌkeÀces®eer ye®ele keÀjles. Lees[ke̳eele GlHeVe Jee{le Demeleevee ye®ele Jee{le
Demeu³eecegU s p³ee ÒeceeCeele GlHeVe Jee{les l³ee ÒeceeCeele GHeYeesie Ke®e& Jee{le veener ns Heg{erue
Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer 3.1
Jejerue Deeke=Àleerle OXDe#eeJej GlHeVe DeeefCe OYDe#eeJej GHeYeesie oMe&efJeuee Deens. 450
®ee keÀesve peeCeejer jspeemle Deens. A³ee efyebotle GHeYeesie =GlHeVe Deens.
Aefyebot veblej cee$e GlHeVe Jee{le Demeleevee GHeYeesie Ieìle peelees cnCetve CCne GHeYeesie
Je¬eÀ Aefyebotveblej Keeueer mejkeÀlees.
GHeYeesie ÒeJe=Êeer :
1) mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer (Average Propensity to Consume) :
SketÀCe GHeYeesie eleKe®e& DeeefCe SketÀCe GlHeVe ³eeb®es iegCeesÊej cnCepes mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer
nes³e.
SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&me SketÀCe GlHeVeeves Yeeieues Demelee mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer efceUles.
met$eCAPCymejemejer GHeYeesie ÒeJeÊ = eer =SkegÀCe GHeYeei s eSkeÀ g Ce GlHeVeGoe. pej SkegÀCe GlHeVe 200 keÀesìer ©He³es Demesue DeeefCe meceepee®ee GHeYe esie Ke®e& 180 keÀesìer
©He³es Demesue lej mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀe{e.munotes.in

Page 30

291801802002000.9CAPcy
CAPcyAPC
0.9mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer Deens.
2) efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer (Marginal Propensity to Consume) :
SketÀCe GHeYeesie elenesCeeN³ee yeoueeb®es SketÀCe GlHeVeele nesCeeN³ee yeoueebMeer DemeCeejs ÒeceeCe
cnCepes meerceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer nes³e.
GHeYeesie Ke®ee&le nesCeeN³ee yeoueeme GlHeVeele nesCeeN³ee yeoueeves Yeeieues Demelee efmeceevle
GHeYeesie ÒeJe=Êeer efceUles.CMPCyGHeYeei s e Ke®eel & eeu r e yeoueem f eceevle GHeYeei s e ÒeJeÊ = eerGlHeVeeleerue yeoue=
Goe. pej SketÀCe GlHeVe 200 keÀesìer ©He³eeJe©ve 400 keÀesìer ©He³eeHe³e¥le Jee{ues Demelee GHeYeesie
Ke®e& 180 keÀesìer ©He³eeJe©ve 280 keÀesìer ©He³eeHe³e¥le Jee{le Demesu e lej efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer
keÀe{e.1002000.5CMPCyMPCMPCefmeceevle GHeYeesieÒeJe=Êeer 0.5 nes³e.
3.5 mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeeefCe efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer ³eeceOeerue mebyebOe
(RELATION BETWE EN APC AND MPC)
1) mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer SketÀCe GHeYeesiee®es SketÀCe GlHeVeeMeer Demeuesues ÒeceeCe oMe&efJeles lej
efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer GlHeVeele yeoue Peeu³eecegUs GHeYeesie Ke®ee&le Peeuesuee yeoue oMe&efJeles.
2) GlHeVeeleerue Je e{eryejesyej mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer Je efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer ³ee oesneW®ee Nneme
neslees. leLeeefHe, mejemejer GHeYeesie ÒeJe=ÊeerHes#ee efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeefOekeÀ Jesieeves Ieìles.munotes.in

Page 31

303) keÀener JesUe efmeceevle GHeYeesie ÒeJe =Êeer DeeefCe mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer meceeve DemeC³ee®eer Meke̳elee
Demeles.
4) iejerye meceepeele efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeefOekeÀ Demeles DeeefCe Þeerceble meceepeele leer keÀceer
Demeles keÀejCe Þeerceble meceepee®³ee meJe& cetueYetle iejpee HetCe& Peeuesu³ee Demeleele. cnCetve Jee{uesu³ee
GlHeVee®eer ye®ele kesÀueer peeles Gueì iejerye meceepee®³ee ÒeeLeefcekeÀ iejpee HetCe& Peeuesu³ee vemeleele
cnCetve Jee{uesues GlHeVe GHeYeesieeJej Ke®e& kesÀues peeles.
3.6 GHeYeesie HeÀueveeJej H eefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (FACTORS
INFLUENCING CONSUMPTION FUNCTION)
GHeYeesie HeÀueveeJej DeveskeÀ J³eeqkeÌleefve<þ Je Jemletefve<þ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece neslees.
De)J³eeqkeÌleefve<þ IeìkeÀ : GHeYeesie ÒeJe=Êeer Jee{C³eeme DeLeJee keÀceer keÀjC³ee me ÒesjCee osCeeN³ee
ceeveefmekeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe J³eeqkeÌleefve<þ IeìkeÀele neslees.
1)otj¢<ìer®ee nslet : YeefJe<³ekeÀeUele ³esCeeN³ee iejpeevee leeW[ osC³eemeeþer J³ekeÌleer DeeHeu³ee
GlHeVee®ee keÀener Yeeie efMeuuekeÀ þsJeleele. Goe. Je=×eHe keÀeU, cegueeb®es efMe#eCe, DeepeejHeCe Fl³eeoer.
2)meeJeOeefiejer®ee nslet :YeefJe<³ekeÀeUele ³esCeeN³ee mebkeÀìemebyebOeer DeeieeT Deboepe keÀjlee ³esle veener
l³eebvee leeW[ osC³eemeeþer J³ekeÌleer keÀener jkeÌkeÀce jesKe mJe©Heele þsJeleele. l³eece gUs GHe Yeesie keÀceer neslees.
Goe. DeepeejHeCe DeHeIeele Fl³eeoer.
3)efnMeesyee®ee nslet : Deepe keÀceer GHeYeesie IesC³eeHes#ee Hewmee keÀpee&T osTve DeefOekeÀ J³eepe efceUJetve
Heg{erue keÀeUele ceesþîee ÒeceeCeele GHe Yeesie nesC³ee®eer F®íe Demesue lej GHeYeesieele Ieì nesles.
4)Òeieleer®ee nslet : Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleuee DeeHeueer DeeefLe&keÀ Òeieleer JneJeer efkebÀJee DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
megOeejeJeer Demes Jeeìle Demesue lej l³eemeeþer J³ekeÌleer DeeHeu³ee GlHeVeeleerue keÀener Yeeie ye®e le keÀjleele
l³eecegUs GHeYeesieele Ieì nesles .
5)mJeeJeuebyevee®ee nslet : ueeskeÀebkeÀ[s DeefOekeÀ Hewmee Demesue lej l³eebvee DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e efceUles.
l³eeb®eer KejsoerMekeÌleer Jee{les. Demes mJeeleb$³e efceUefJeC³ee®ee nslet Demesue lej uee skeÀ DeefOekeÀeefOekeÀ jesKe
Hewmee peJeU yeeUieleele.
6)J³eJemee³e nslet : keÀesCeleener J³eJemee³e meg© keÀjC³eemeeþer Yeeb[Jeuee®eer iejpe Demeles. ueeskeÀ
GHeYeesie Ke®ee&le Ieì keÀ©ve ye®ele keÀjleele ye ®ele Jee{u³eecegUs Yeeb[Jeueefveefce&leer nes les.
7)DeefYeceevee®ee nslet : ueeskeÀebvee DeeHeueer YejYejeì JneJeer DeeHeu³eepeJeU mebHeÊeer®ee meeþe Jee{eJee
Demes Jeeìle Demesue lej les GHeYeesieele keÀHeele keÀjleele. l³eecegUs GHeYeesieele Ieì nesles.munotes.in

Page 32

318)Òeefle<þe nslet : Þeerceble ueeskeÀebv ee meceepeele Òeefle<þe Demeles. ³ee Òeefle<þe nsletve ueeskeÀ DeefOekeÀ
ye®ele keÀ©ve Þeerceble nesC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
9)kebÀpegneJejìHeCes GHeYeesie keÀceer keÀ©ve ye®ele keÀjleele. l³eecegUs GHeYeesieele Ieì nesles.
DeMee efJeefJeOe J³ekeÌleerefve<þ I eìkeÀeb®ee GHeYeesieeJej HeefjCe ece nesTve GHeYeesieele Ieì nesles lej
keÀener J³ekeÌleerefve<þ IeìkeÀ GHeYeesieele Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³e emeeþer keÀejCeerYetle þjleele. GOeUs,
efJeueemeer Je=Êeer DemeCeejs efkebÀJee YeefJe<³ee®eer ef®eblee ve keÀjCeejs GHeYeesieeJej DeefOekeÀ ÒeceeCeele Ke®e&
keÀjleele.
ye)Jemletefve<þ IeìkeÀ :
meJe&meeOeejCeHeCes GlHeVeele Jee{ Peeueer Demelee GHeYees ieele Jee{ nesles DeeefCe GlHeVeele Ieì
Peeueer Demelee GHeYeesieele Ieì nesles. GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej GlHeVeeyejesyej®e Flej DeveskeÀ Jemlegefve<þ
IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe He[lees. ns IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes
1) efkebÀcele HeeleUer : osMee®eer GHeYeesieÒeJe =Êeer efkebÀceleHeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles. efkebÀceleHeeleUer
Jee{les lesJne GHeYeesieÒeJe=Êeer Ieìles DeeefCe efkebÀcele HeeleUer Ieìles lesJne GHeYeesie ÒeJe=Êeer Jee{les.
2) jepekeÀesmejkeÀejves ceesþîee ÒeceeCeele keÀj DeekeÀejCeer kesÀueer lej l³eecegUs ueeskeÀeb®³ee Ke®e& ³eesi³e GlHeVeele Ieì
nesles DeeefCe GHeYeesie Ieìlees ³eeGueì mejkeÀejves keÀjele keÀHeele kesÀueer lej l³eecegUs GHeYeesie Ke®ee &le
Jee{ nesles.
3) J³eepee®ee oj : J³eepeoj GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej HeefjCeece keÀjlees. J³eepee®ee oj DeefOekeÀ Demesue lej
ueeskeÀebvee DeefOekeÀ ye®ele keÀjC³ee®eer ÒesjCee efceUles. l³eecegUs GHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀceer nesles. ³eeGueì
yeepeejeleerue J³eepeoj keÀceer Demesue lej ye®ele keÀceer nesles DeeefCe GHeYeesieele Jee{ nesles.
4) GlHeVee®es efJeYeepeve : GlHeVee®es efJeYeepeve GHeYeesiee®eer HeeleUer efveefM®ele keÀjles. GlHeVee®es
efJeYeepeve meceeve Demesue lej GHeYeesie ÒeJe=Êeer peemle De meles. GlHeVee®es efJeYeepeve efJemejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀceer Demeles.
5) GlHeVe HeeleUer : GlHeVe HeeleUer Jee{ueer lej GHeYeesie Jee{lees. GlHeVeele Ieì Peeueer lej
GHeYeesie keÀceer neslees.
6) DeveHesef#ele ueeYe efkebÀJe e leesìs : DeveHesef#ele nesCeejs ueeYe DeeefCe leesìs ³eeb®eener GHeYeesie
ÒeJe=ÊeerJej HeefjCeece neslees. Goe. MesDeme&®³ee efkebÀceleerle Jee{ nesles. lesJne YeeieOeejkeÀ l³eeb®eer efmLeleer
®eebieueer Peeu³ee®es mecepetve DeeHeu³ee GHeYeesieele Jee{ k eÀjleele. ³eeGueì pesJne MesDeme&®³ee efkebÀceleerle
Ieì nesles lesJne YeeieOeejkeÀebvee De®eevekeÀ leesìe menve keÀjeJee ueeielees. l³eecegUs l³eeb®³ee GHeYeesieele
Ieì nesles.munotes.in

Page 33

327) ye®ele ÒeJe=Êeer : p³ee ueeskeÀeb®eer ye®ele ÒeJe=Êeer peemle Demeles l³ee ueeskeÀeb®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀceer
Demeles. DeeefCe p³ee ueeskeÀeb®e erye®ele ÒeJe=Êeer keÀceer Demeles l³ee ueeskeÀeb®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer peemle Demeles.
8) ueeskeÀmebK³es®es mJe©He : SketÀCe ueeskeÀmebK³esleerue le©Cee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeu³eeme GHeYeesie
Ke®ee&le Jee{ nesles. Goe. veJeerve He@ÀMevme, DeeJe[er -efveJe[erleerue yeoue Fl³eeoer.
9) keÀpee&®eer GHeueyOelee : pej yeBkesÀkeÀ[tve keÀpe& menpe GHeueyOe nesle Demesue lej GHeYeesie Ke®ee&le
Jee{ nesles. menpeHeCes keÀpe& GHeueyO e nesle veener lesJne GHeYeesie Ke®ee&le Ieì nesles.
Jejerue meJe& IeìkeÀeb®ee GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej ÒeYeeJe He[tve GHeYeesie ÒeJe=Êeerle Jee{ efkebÀJee Ieì
nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) GHeYeesie HeÀueve mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) mejemejer Je efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer cnCepes keÀe³e?
3) GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs J³eeqkeÌleefve<þ IeìkeÀ keÀesCeles?
4) GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs Jemlegefve<þ IeìkeÀ keÀesCeles?
3.7 GHeYeesie HeÀuevee®es cenÊ Je (IMPORTANCE OF
CONSUMPTION FUNCTION)
uee@[& kesÀvmeves ceeb[uesu³ee jespeieej efme×ebleele GHeYeesie HeÀueve ner mebkeÀuHevee cenÊJee®eer
Deens. HetCe& jespeieej, yeskeÀejer efveJeejCe, DeeefLe&keÀ efmLejerkeÀjCe ³ee GefÎ<ìeb®ee DeeefLe&keÀ OeesjCe
DeeKeleevee Heg{erue cegÎs ue#eele IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
1) `mes'®ee efve³ece ®egkeÀer®ee : Òel³eskeÀ HegjJeþe DeeHeueer ceeieCeer DeeHeCe efvecee&Ce keÀjlees Demes `mes'®³ee
efve³eceele meebefieleues Deens. ³ee®ee®e DeLe& DeLe&J³eJemLesle Deefleefjk eÌle GlHeeovee®eer efkebÀJee yeskeÀejer®eer
Meke̳elee vemeles. Hejblet kesÀvme®³ee efve³eceeletve Demes mHe<ì nesles keÀer GlHeVe Jee{les lesJne meJe& GlHeVe
GHeYeesieeJej Ke®e& kesÀues peele veener. l³eecegUs HegjJeþîeeHes#ee ceeieCeer keÀceer jentve l³e eletve DeefleefjkeÌle
GlHeeove Jee{tve yeskeÀejer efvecee&Ce nesles.
2) mejkeÀej®³ee nmle#esHee®eer iejpe : Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle GHeYeesie v³etvelescegUs DeHetCe&
jespeieeje®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles Je ner HeefjefmLeleer otj keÀjC ³eemeeþer meeJe&peefvekeÀ Ke®e& DeeJeM³ekeÀmunotes.in

Page 34

33Demelees cnCepes®e mejkeÀej®³ee nmle#esHee®eer iejpe Demeles ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe GHeYeesie HeÀuevee®³ee
DeeOeejs efceUles.
3) iegbleJeCetkeÀer®es cenÊJe : ueeskeÀ DeeHeues Jee{uesues meJe&®³ee meJe& GlHeVe GHe YeesieeJej Ke®e& keÀjerle
veenerle. l³eecegUs GlHeVe Je GHeYeesie ³eele Deblej He[les. ns Deblej GHeYeesie efkebÀJee iegbleJeCetkeÀ ³eele Jee{
keÀ©ve Ye©ve keÀe{lee ³esles. DeuHekeÀeUele GHeYeesie HeÀueve efmLej Demeu³eeves GlHeVe Je GHeYeesie ³eeleerue
Deblej kesÀJeU iegbleJeCetkeÀerle Jee{ keÀ©ve Ye©ve keÀe{lee ³esles. DeMeeÒekeÀejs kesÀvme®³ee ceevemeMeem$eer³e
efve³eceeves iegbleJeCetkeÀer®³ee cenÊJeHetCe& YetefcekesÀJej Yej efouee Deens.
4) Ieìleer Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee : p³ee Òece eCeele GlHeVeele Jee{ nesles. l³ee
ÒeceeCeele GHeYeesie Ke®ee&le Jee{ nesle veener. l³eecegUs GHeYeesi³e Jemlet®eer ceeieCeer Ieìtve yeepeejele Jemlet
efMeuuekeÀ jneleele. mJeeYeeefJekeÀ Yeeb[Jeueer Jemlet®eer ceeieCeer keÀceer nesTve veHe̳ee®³ee ojele Ie ìn e s l e s .
DeeefCe Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee Ieìles. GHeYeesie ÒeJe=Êeerle Jee{ Peeu³eeefMeJee³e Yeeb[Jeuee®³ee
efmeceevle keÀe³e&#ecelesleerue Ieì keÀceer keÀjlee ³esle veener.
5) J³eeHeej®e¬eÀe®³ee JeUCeefyebot®es mHe<ìerkeÀjCe : lespeerk eÀ[tve ceboerkeÀ[s DeeefCe ceboerkeÀ[tve
lespeerkeÀ[s J³eeHeej ®e¬eÀ keÀe JeUles ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe GHeYeesie ÒeJe=Êeer®³ee ceoleerves oslee ³esles.
meceepeeleerue ueeskeÀ meJe& GlHeVe GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjerle veenerle cnCetve DeefleefjkeÌle GlHeeove nesTve
DeHemejCe meg© nesles. ceboer®³ee keÀeUele GHeYeesieÒeJe=Êeer efJeefMe<ì ce³ee&os®³ee Keeueer peele Demeu³eeves
GHeYeesie Ke®ee&®³ee ceeveeves GlHeeove keÀceer Deens Deme efomelee®e Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee
Jee{tve Hegve©ppeerJeve me g© nesles.
6) DeHetCe& jespeieej meceleesue : kesÀvmeves ceeb[uesueer DeHetCe& jespeieej meceleesuee®eer mebkeÀuHevee ner
GHeYeesiee®³ee ceevemeMeem$eer³e efve³eceeJej DeeOeejuesueer Deens. ÒeYeeJeer ceeieCeer®ee efyebot jespeieej HeeleUer®ee
meceleesue þjefJelees. Hejblet lesLes HetCe& jespeieej HeeleUerme meceleesue meeOeuee peele vemetve DeHetCe& jespeieej,
HeeleUerme meceleesue meeOeuee peelees. keÀejCe GHeYeeskeÌles l³eeb®es meJe& GlHeVe GHeYeesieeJejleer Ke®e& keÀjerle
veenerle. l³eecegUs SketÀCe ce eieCeerle keÀcelejlee jneles. kesÀvme®³ee celes, GlHeVe Je GHeYeesie ³eeceO³es efvecee&Ce
nesCeeje HeÀjkeÀ pej mejkeÀejves iegbleJeCetkeÀerceO³es Jee{ keÀ©ve Ye©ve keÀe{uee lej HetCe& jespeieeje®eer
HeeleUer ieeþueer peeT MekeÀles.
DeeHeueer Òeieleer leH eemee.
1) kesÀvme®³ee GHeYeesie HeÀuevee®es cenÊJe meebiee.munotes.in

Page 35

343.8 meejebMe (CONCLUSION)
GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner DeuHekeÀeUele efmLej Demeles l³eecegUs DeuHekeÀeueerve GHeYeesie ÒeJe=Êeerle
Jee{le keÀjlee ³esle veener. Hejblet efJeefMe<ì GHe³eesp evee kesÀu³eeme GHeYeesie ÒeJe=Êeerle oerIe&keÀeUele Jee{
keÀjlee ³esles. iejeryeeb®eer efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner Þeerceblee®³ee GHeYeesie ÒeJe=ÊeerHes#ee peemle Demeles.
cnCetve iejeryeebvee DevegketÀue Demes GlHeVee®es JeeìHe Peeu³eeme GHeYeesie ÒeJe=Êeerle Jee{ nesles.
MenjerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esuee GÊespeve efou³eeme GHeYeesie ÒeJe=Êeerle Jee{ nesT MekeÀles. keÀejCe ûeeceerCe
Yeeieeleerue ueeskeÀeb®³ee GHeYeesie ÒeJe=ÊeerHes#ee Menjer ueeskeÀeb®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer peemle Demeles. veJeerve
GlHeeovee®ee pesJne efJeefJeOe ceeiee&ves DeekeÀGlHeeovee efJe3.9 mejeJeemeeþer ÒeMve (QUESTIONS)
1) `cegkeÌle DeLe&J³eJemLesle erue je<ì^er³e GlHeVe 'efìHe efuene.
2) GHeYeesie HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
3) GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ keÀesCeles?
4) GHeYeesie HeÀuevee®es cenÊJe mHe<ì keÀje.

munotes.in

Page 36

35IeìkeÀ -4
ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ
(SAVING AND INVESTMENT )
IeìkeÀ j®evee :
4.0GefÎ<ìîes
4.1ÒemleeJevee
4.2iegCekeÀ DeLe& Je J³eeK³ee
4.3iegCekeÀe®es keÀe³e& efkebÀJee GlHeVe Òemeeje®eer Òeef¬eÀ³ee
4.4iegCekeÀeb®³ee ieUl³ ee
4.5iegCekeÀe®³ee ce³ee&oe
4.6Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee
4.7Yeeb[Jeuee®³ee efmeceevle keÀe³e&#ecelee Je J³eepeoj meyebOe
4.8Yeeb[Jeuee®³ee efmeceevle keÀe³e&#ecelesJej ÒeYeeJe Hee[Ceejs IeìkeÀ
4.9ÒeJesie / lJejkeÀ lelJe
4.10 lJejkeÀ e®³ee ce³ee&oe
4.11 Yeejleeleerue ye®eleer®es m$eesle j®evee DeeefCe ÒeJeen
4.12 Yeejleeleerue Yeeb[Jeueefveefce&leer j®evee DeeefCe ÒeJeen
4.13 meejebMe
4.14 mejeJeemeeþer ÒeMve
4.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀ mebkeÀuHevee DeY³eeme Ces.
Yeeb[Jeuee®³ee efmeceevle keÀe³e&#ecelee mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjCes.
ÒeJesie lelJe mecepeeJetve IesCes.
Yeejleeleerue Yeeb[Jeueefveefce&leer j®evee Je ÒeJeen DeY³eemeCes.
4.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer nîee mebkeÀuHevesMeer meyebefOele DeMeer ogmejer mebkeÀuHevee cnCepes
kesÀvme®ee iegCekeÀ nes³e. iegCekeÀ ner mebkeÀuHevee 1931 ceO³es Deej. SHeÀ. keÀe nve ³eebveer ceeb[ueer. HeCemunotes.in

Page 37

36DeeOegefvekeÀ DeeefLe&keÀ efJeMueslelJee®³ee DeeOeejs GlHeVe Òemeeje®eer Òeef¬eÀ³ee mHe<ì kesÀueer Deens. iegCekeÀ lelJe ns kesÀvmeves efueefnuesu³ee
“The Genral Theory of Employment ,Interest and Money ”³ee ûebLee®es
DeefJeYeep³e Debie Deens.
je<ì^er ³e GlHeVeele Jee{ keÀjC³ee®es (1) GHeYeesie Ke®ee&le Jee{ keÀjCes (2) iegbleJeCetkeÀ Ke®ee&le
Jee{ keÀjCes ns les ceeie& Deensle. DeuHekeÀeUele GHeYeesieKe®e& meeceev³ele: efmLej Demeu³eecegUs iegbleJeCetkeÀerle
Jee{ keÀjCes ne je<ì^er³e GlHeVeele Jee{ keÀ jC³ee®ee SkeÀcesJe GHee³e Deens ,Demes kesÀvme®es cnCeCes Deens.
iegbleJeCetkeÀerle Jee{ kesÀueer Demelee je<ì^er³e GlHeVeele efkeÀleer Heìerves Jee{ nesles ns meebi eCeeje DeekeÀ[e
cnCepes iegCekeÀ, Demes kesÀvme cnCeleele.
4.2iegCekeÀ -DeLe& Je J³eeK³ ee(MULTIPLIER -MEANING AND
DEFINITION)
kesÀvme®³ee celes, iegCekeÀe®ee efme×eble ne jespeieeje yeeyele®³ee efme×eblee®³ee DeeOeejmlebYe Deens.
kesÀvme®³ee iegCekeÀe®³ee efme×ebleeme iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀ efkebÀJee GlHeVe iegCekeÀ Demes cnCeleele.
Deej.S®e. iee@[efJeve -’iegbleJeCetkeÀerle DeejbYeer keÀjC³eele Deeuesueer Jee{ Je l³eecegUs je<ì^er³e GlHeVeele
Peeuesueer Debeflece Jee{ ³ee oesnesleerue mebyebOe mHe<ì keÀjCeejer keÀuHevee cnCepes iegCekeÀ nes³e.“
DeLe&J³eJemLesle iegbleJeCetkeÀ Jee{u eer Demelee ³ee iegbleJeCetkeÀercegUs GlHeVeele efkeÀleer Jee{ nesF&ue ns
iegCekeÀ lelJeeves oMe&efJeues peeles. iegbleJeCetkeÀerle 1 keÀesìerves Jee{ kesÀueer Demelee GlHeVe 5 keÀesìerves Jee{le
Demesue lej iegCekeÀ 5 nes³e. iegCekeÀ ns GlHeVeeleerue yeou ee®es iegbleJeCetkeÀerleerue yeoueeMeer Demeuesues
iegCeesÊej Deens. iegCekeÀ ne efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej DeJeuebyetve Demelees. efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer
pesJe{er peemle lesJe{s iegCekeÀe®es GÊej peemle ³esles.
11KMPC
K=iegCekeÀ
MPC = efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer
ns met$e efmeceevle ye®ele ÒeJe=Êeer®³ee meboYee&le efueefnlee ³esles. keÀejCe ³ee meg$ee®³ee ísomLeeveer
Demeuesu³ee 1-MPC ³ee®ee DeLe& efmeceevle ye®ele ÒeJe=Êeer nes³e.
cnCetve ns met$e Heg{eru eÒeceeCes efueefnlee ³esles.1KMPS
K=iegCekeÀ
MPS = efmeceevle ye®ele ÒeJe=Êeer
iegCekeÀ ne Jejerue meg$ee®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes keÀe{lee ³esF&ue.munotes.in

Page 38

37efmeceevle
GHeYeesie ÒeJe=Êeer
(MPC )efmeceevle ye®ele
ÒeJe=Êe er
(MPS)iegCekeÀ11KMPCefkebÀJee1KMPS
1) 0.6 MPS = 1 -MPC1KMPS
MPS = 1 -0.610.4K
MPS = 0.42.5K2) 0.4 MPS = 1 -MPC1KMPS
MPS = 1 -0.410.6K
MPS = 0.61.66K1) Jejerue efJeYeeie 1 Je©ve ue#eele ³esles keÀer, efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer pesJe{er peemle lesJe{s iegCekeÀe®es
GÊej DeefOekeÀ ³esles.
2) efmeceev le GHeYeesie ÒeJe=Êeer vesnceer SkeÀ Hes#ee keÀceer DeeefCe Metv³eeHes#ee peemle Demeles.
3) iegCekeÀ ne 1(SkeÀ) DeeefCe Deveble (infinity) ®³ee ojc³eeve Demelees.
4.3iegCekeÀe®es keÀe³e& efkebÀJee GlHeVe Òemeeje®eer Òeef¬eÀ³ee (FUNCTIONS OF
MULTIPLIER )
iegCekeÀ ns GlHeVeeleerue Jee{er®es iegbleJeCetkeÀerleerue Jee{erMeer Demeuesues ÒeceeCe nes³e.
iegCekeÀe®es met$e †YKIK=iegCekeÀY=GlHeVeeleerue yeoueI=iegbleJeCetkeÀerleerue yeoue
iegbleJeCetkeÀerle Jee{ kesÀueer Demelee ueeskeÀebvee jespeieej efceUle meceepee®es GlHeVe Jee{les. Goe.
iegbleJeCetkeÀerle 10 keÀesìer © ®eer Jee{ kesÀueer. nîee iegbleJeCetkeÀ Ke®ee&cegUs efJeefJeOe J³ekeÌleeRvee 10 keÀesìer ©.
®es GlHeVe efceUeues. je<ì^er³e GlHeVeele 10 keÀesìer ©. ®eer Jee{ Peeueer. Hejblet SJe{îeeJej®e ner Òeef¬eÀ³ee
Leebyele veener. keÀejCe p³ee J³ekeÌleer®es GlHeVe iegbleJeCetkeÀercegUs Jee{ues l³ee J³eeqkeÌle Jee{uesues meJe& GlHeVe
ye®ele keÀjCeej veenerle . l³eeleerue keÀener Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjleerue. efkeÀleer Yeeie GHeYeesieeJej
Ke®e& keÀjleerue ner iees<ì efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej DeJeuebyetve jenerue. GlHeVeeleerue pees Yeeie
GHeYeesieeJej Ke®e& neslees lees ogmeN³ee keÀener J³ekeÌle er®es GlHeVe yeveles Je nîee GlHeVeeletve Hegvne Ke®e&
neslees. DeMeeÒekeÀejs GHeYeesie Ke®ee&letve Hegvne GlHeVe Je GlHeVeeletve Hegvne GHeYeesie Ke®e& Demee ÒeJeenmunotes.in

Page 39

38meg© neslees Je Demee ne ÒeJeen meg© nesle Demeu³eecegUs cegU iegbleJeCetkeÀerle nesCeeN³e e Jee{erHes#ee peemle Jee{
SketÀCe GlHeVeele nesle Demeles. ner Jee{ efkeÀleer nesF&ue ns iegCekeÀe®³ee mene³³eeves keÀUles. GlHeVe ÒeJeen
meg© nesTve SketÀCe GlHeVeele cegU iegbleJeCetkeÀerleerue Jee{erHes#ee peemle Jee{ keÀMeer nesles ns Heg{erue
GoenjCe e®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Goe. cetU iegbleJeCetkeÀerle 100 keÀesìer ©He³eeveer Jee{ kesÀueer Je efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer 0.5
Deens Demes ie=nerle Oe©.
GlHeVe Òemeeje®eer Òeef¬eÀ³ee
HesÀjer ÒeeLeefcekeÀ iegbleJeCetkeÀISketÀCe GlHeVe =YSketÀCe GHeYeesie +CSketÀCe ye®eleS1) 100 keÀesìer 100.00 † 50.00 50.00
2) -- 50.00 25.00 25.00
3) -- 25.00 12.50 12.50
4) -- 12.50 6.25 6.25
5) -- 6.25 3.12 3.12
6) -- 3.12 1.56 1.56
7) -- 1.56 0.78 0.78
X -- X X X
MesJeìer 100 keÀesìer 200 keÀesìer 100 keÀesìer 100 keÀesìer
Jejerue keÀes<ìkeÀeJe©ve ue#eele ³esles keÀer efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer (MPC) 0.5 Demeles
lesJne iegbleJeCetkeÀerle pej 100 keÀesìerves Jee{ kesÀueer lej SketÀCe GlHeVe 200 keÀesìer SJe{s nessles. cnCepes
iegCekeÀ ne 2 Demelees.
met$eYKI2001002KKiegCekeÀ 2 Deens.
GlHeVe ÒemeejCee®eer Òeef¬eÀ³ee Deek e=Àleer®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&uemunotes.in

Page 40

39
Deeke=Àleer 4.1
Jejerue Deeke=Àleerle OXDe#eeJej GlHeVe DeeefCe OYDe#eeJej GHeYeesie Je iegbleJeCetkeÀ
oMe&efJeueer Deens. CCne GHeYeesie Je¬eÀ Deens. efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer 0.5Deens. GHeYeesie Je¬eÀ CC
DeeefCe 450®eer js®³ee jsGlHeVee®eer HeeleUer OY 2nesles. cnCepes®e pej E2R2SJe{er iegbleJeCetkeÀerle Jee{ kesÀueer Demelee
GlHeVeeleerue Jee{ Y1Y2FlekeÀer Deens. meesyele®³ee Deeke=ÀleerceO³es GlHeVeeleerue Jee{ ner iegbleJeCetkeÀerleerue
Jee{er®³ee ogHHeì Deens Demes oMe&efJeues Deens. DeeHeCe pej efmeceevle ye®ele ÒeJe=Êeer ue#eele Iesleueer lej
DeeHeCeeme GlHeVeeleerue yeoue meejKee®e efome gve ³esF&ue. Heg{erue Deeke=Àleerle OXDe#eeJej GlHeVe DeeefCe
OYDe#eeJej ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ oMe&efJeueer Deens. SSne ye®eleer®ee Je¬eÀ Deens lej IIne
iegbleJeCetkeÀer®ee cetU Je¬eÀ Deens.
Deeke=Àleer 4.2munotes.in

Page 41

40IIne cegU iegbleJeCetkeÀ Je¬eÀ OXDe#eeme mebceelej keÀe{uee Deens. SSne ye®eleJe¬eÀ efmeceevle
ye®eleÒeJe=Êeer ner GlHeVee®³ee Òel³eskeÀ HeeleUerme efmLej Demeles. ³ee ie=efnlekeÀeJej DeeOeejuesuee Deens. II
ne iegbleJeCetkeÀ Je¬eÀ JeSSne ye®eleJe¬eÀ SkeÀceskeÀevee Eefyebotle ísoleele . l³eecegUs GlHeVee®eer HeeleUer
OYSJe{er Demeles. iegbleJeCetkeÀerle EE2SJe{er Ieì Peeueer lej iegbleJeCetkeÀ Je¬eÀ I1I1neslees. lees cegU
iegbleJeCetkeÀ Je¬eÀe®³ee Keeueer mejkeÀlees. veJeerve iegbleJeCetkeÀ Je¬eÀ (I1I1)neSSye®ele Je¬eÀeme E1efyebotle
mHeMe& keÀjlees lesJne GlHeVeHeeleUer OY 1nesles. cnCepes YY 1SJe{er GlHeVeele Ieì nesles.
iegCekeÀe®eer ie=efnles :
1) efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer efmLej Demeles.
2) GHeYeesie Jemlet®eer cegyeuekeÀ GHeueyOelee
3) DeLe&J³eJemLee yebefomLe Demel es.
4) DeLe&J³eJemLesle yeskeÀejer Demeles.
5) efkebÀceleer efmLej Demeleele.
6) iegbleJeCetkeÀerJejerue GHeYeesie ÒeJesiee®ee HeefjCeece efJe®eejele Iesleuee peele veener.
4.4iegCekeÀe®³ee ieUl³ee (LEAKAGES IN THE MULTIPLIER)
iegbleJeCetkeÀerleeru e Jee{ercegUs GlHeVeele Jee{ nesles. GlHeVe efvecee&Ce Peeues keÀer Ke®ee&®³ee ©Heeves
Hegvne GlHeVe efvecee&Ce nesles Je les GlHeVe ÒeJeenele efcemeUles. GlHeVe ÒeJeeneletve pesJe{s GlHeVe yeensj
peeles lesJe{îee ÒeceeCeele iegCekeÀe®ee ÒeYeeJe ceboeJelee s. ³eeuee®e iegCekeÀeleerue ieUleer Demes cnCeleele.
1) ye®ele -ye®ele ner iegCekeÀ Òeef¬eÀ³esleerue cenÊJee®eer ieUleer Deens. meJe& GlHeVe GHeYeesieeJej Ke®e& ve
Ieslee l³eeleerue keÀener jkeÌkeÀces®eer ye®ele kesÀueer peeles lesJe{s GlHeVe GlHeVeÒeJe eneletve yeensj peeles.
cnCetve®e ye®eleeruee GlHeVeÒeJeeneleerue ieUleer Demes cnCeleele.
2) keÀpee&®eer HejleHesÀ[ -meceepeeves GlHeVeeleerue Jee{ pegv³ee keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀjC³eemeeþer
JeeHejues lej lesJe{s GlHeVe GlHeVeÒeJeeneletve yeensj pee les. cnCepes®e GlHeVe ÒeJeenele ieUleer efvecee&Ce
nesles.
3) Dee³eele -pej Dee³eele peemle Demesue lej lesJe{îee ÒeceeCeele GlHeVee®ee Yeeie HejosMeer peelees.
l³eecegUs osMeeleerue GlHeVeÒeJeen ceboeJelees. cnCetve Dee³eele ner iegCekeÀe®³ee ¢<ìerves ieUleer®e Deens.
4) keÀj -keÀjecegUs keÀjoel³ee®es GlHeVe keÀceer nesles l³eecegUs GHeYeesie Ke®ee&le Ieì nesles. DeMeejerleerves
keÀjele Jee{ kesÀu³eecegUs GlHeVe ÒeJeen ceboeJelees. DeeefCe iegCekeÀele Ieì nesles.
5) keÀpe&jesK³ee®eer Kejsoer -meceepeeleerue J³eeqkeÌleveer Jee{uesues GlHeVe keÀpe&jesKes, MesDeme&
Kejsoermeeþer JeeHejues lej GHe Yeesie Ke®e& keÀceer neslees DeeefCe GlHeVe ÒeJeen Keb[erle neslees.munotes.in

Page 42

416) efkebÀceleJee{ -Jemlet®³ee efkebÀceleer Jee{leele lesJne Jee{erJe GlHeVe Jemlet Kejsoer keÀjC³eeJej Ke®e&
neslees l³eecegUs iegCekeÀele Ieì nesles.
iegCekeÀe®³ee ce³ee&oe (Limitations of Multiplier) :
1) efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeerle yeoue veener -efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer efmLej Demesue lej
iegCekeÀe®es keÀe³e& ÒeYeeJeerHeCes nesles. cee$e JeemleJeele efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer efmLej jnele veener. leer
yeouele Demeles. l³eecegUs efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeerleerue yeouee®³ee efoMesves iegCekeÀe®³ee cetu³eelener yeoue
neslees.
2) GHeYeesie DeeefCe GlHeVe ³eeleerue mebye bOe-kesÀvme®ee iegCekeÀ efme×eble, efmeceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer
Metv³eeHes#ee peemle DeeefCe SkeÀeHes#ee keÀceer Demeles Demes ie=nerle Oe©ve GHeYeesie DeeefCe GlHeVe DeeefCe
GlHeVe Je GHeYeesie ³eeb®ee mebyebOe þjefJeCes HeÀej keÀþerCe Deens. GlHeVe J e GHeYeesie ³eele DejsKeer³e mebyebOe
Demelees.
3) efmLeleerMeerue efme×eble -uee@[& kesÀvmed ³eeb®ee efme×eble efmLeleerMeerue mJe©Hee®ee Deens. l³eecegUs
ieleerMeerue DeLe&J³eJemLesleerue yeouee®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjC³eeme lees DemeceLe& þjlees.
4) efmeceevle Ke®e& ÒeJe=Êeer efmLej jnele veener -ieesj[ve®³ee celes iegCekeÀe®eer meJee&le ceesþer $egìer
cnCepes GHeYeesieeJej efouesuee DeefOekeÀ Yej nes³e. efmeceevle GHeYeesieÒeJe=Êeer ³ee mebkeÀuHevesSsJepeer efmeceevle
Ke®e& ÒeJe=Êeer ³ee mebkeÀuHeve s®ee DeefOekeÀ JeeHej keÀjCes ³eesi³e þjles.
5) ÒeJesie HeefjCeecee®ee efJe®eej veener -iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀ efme×eble GHe Yeesie Ke®ee&leerue yeoueecegUs
GlHeVeeJej Peeuesu³ee HeefjCeecee®ee DeY³eeme keÀjlees Hejblet ne efme×eble GHeYeesiee®ee iegble JeCetkeÀerJejerue
HeefjCeece DeY³eemele veener. cnCepes®e ÒeJesie HeefjCeecee®ee efJe®eej kesÀuesuee veener.
iegCekeÀ efme×ebleeuee ce³ee&oe Demeu³eelejer DeLe&Meem$eele ³ee mebkeÀuHevesuee cenÊJee®es mLeeve
Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀe®eer GlHeVe Òemeeje®eer Òeef¬eÀ³ee mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 43

424.5Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee (MARGINAL EFFICIENCY
OF CAPITAL)
’bYeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee cnCepes veJeerve Yeeb[Jeueer meeOeveebHeemetve efk ebÀJee
efpeboieerHeemetve DeHesef#ele DemeCeeje ueeYeÒeoles®ee oj nes³e.“ ne Yeeb[Jeueer meeOevee®³ee efmeceevle
veieeHeemetve GlHeeove Ke®e& Jepee peelee DeHesef#euesu³ee meJeex® ®eHeÀuee®ee oj nes³e.
Òee. kegÀefjneje ³eeb®³ee celes, ’DeefleefjkeÌle Yee b[Jeueer mebHeÊeer®eer DeHesef#ele ÒeeHleer Je HegjJeþe
efkebÀcele ³eeb®es iegCeesÊej cnCepes®e Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee nes³e.“
met$eQePe=Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee
Q=Yeeb[Jeueer iegbleJeCet keÀerHeemetve®eer DeHesef#ele ÒeeHleer
P=Yeeb[Jeuee®eer HegjJeþe efkebÀcele
Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee Heg{erue oesve IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demeles :
1) DeHesef#ele ÒeeHleer®ee oj -SKeeÐee Yeeb[Jeueer efpeboieerHeemegve efkebÀJee veJee rve Yeeb[Jeueer
meeOeveebHeemetve l³eeb®³ee Dee³eg<³ekeÀeueele DeHesef#euesues efveJJeU GlHeVe cnCepes mebYeeJ³e GlHeVe nes³e. ³ee
Yeeb[Jeueer meeOeveebHeemetve efceUCeeN³ee GlHeVeeletve J³eepe JeieUlee Flej Ke®e& Jepee kesÀues Demelee
DeHesef#ele ÒeeHleer GlHeVe mecepeles.
2) HegjJeþe efkebÀcele -veJeerve ³eb$e efkebÀJee Yeeb[Jeueer meeOeves Kejsoer keÀjleevee mebYeeJ³e
GlHeVeeyejesyej®e l³ee ³eb$ee®eer HegjJeþe efkebÀcelener efJe®eejele I³eeJeer ueeieles. SKeeos veJeerve ³eb$e
yemeJeC³eemeeþer ÐeeJeer ueeieCeejer efkebÀcele cnCepes HegjJeþe efkebÀcele nes³e.
4.6 Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee Je J³eepeoj mebyebOe
(RELATIONSHIP BETWEEN MEC AND INTEREST
RATE)
meveeleveJeeoer efJe®eejJebleeveer J³eepeoj (r)ne®e iegbleJeCetkeÀer®ee SkeÀcesJe efveOee&jkeÀ IeìkeÀ
ceeveuee Deens. kesÀvmeves cee$e iegbleJeCetkeÀ ceeieCeer efn kesÀJeU J³eepe ojeJej veJns lej Yeeb[Jeuee®³ee
efmeceevle keÀe³e&#ecelesJej DeJeuebyetve Demeles Demes ceeveues Deens.
kesÀvme®³ee efJeJes®eveele Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee Je J³eepe oj ³ee oesve IeìkeÀebcegUs
iegbleJeCetkeÀ efveefM®ele Peeuesue erDee{Utve ³esles.
I=f ( e , r )
I=ieglebJeCetkeÀ
e=Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee
r=J³eepeojmunotes.in

Page 44

43Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee Je J³eepeoj ³eeceOeerue mebyebOeecegUs iegbleJeCetkeÀerJej nesCeejs
yeoue Heg{erueÒeceeCes.
1)er I³ee®ee DeLe& pesJne Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee J³eepeojeHes#ee peemle
Demeles lesJne meb³eespekeÀevee iegbleJeCetkeÀerme ÒesjCee e fceUles keÀejCe veHeÀe peemle Demelees Je l³eecegUs les
iegbleJeCetkeÀerle Jee{ keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
2)er I³ee®ee DeLe& pesJne Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee J³eepeojeHes#ee keÀceer
Demeles lesJne DeLe&J³eJemLe sle ceboer®es JeeleeJejCe Demeles. l³eecegUs meb³eespekeÀ iegbleJeCetkeÀerle Jee{ keÀjCeej
veener.
3)er I³ee®ee DeLe& Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee DeeefCe J³eepeoj oesvner meceeve
Demeu³eecegUs iegbleJeCetkeÀerle keÀes Celeener yeoue nesCeej veener. iegbleJeCetkeÀ efmLej jenerue.
Jejerue leerve DeJemLee Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHe<ì kesÀu³ee Deensle.
Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee Je J³eepeoj meyebOe
Deeke=Àleer 4.3
Jejerue Deeke=Àleer leOXDe#eeJej iegbleJeCetkeÀ DeeefCe OYDe#eeJej Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle
keÀe³e&#ecelee Je J³eepeoj oMe&efJeuee Deens. Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee MEC ³ee jsDeens.
1)PerP³ee efyebot®ee efJe®eej keÀjlee Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee J³eepeojeHes#ee
peemle Demeu³eeves meb³eespekeÀ iegbleJeCetkeÀerle Jee{ keÀjsue.
2)QerQ³ee efyebot®ee efJe®eej keÀjlee Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee Je J³eepeoj
meceeve D emeu³eeves iegbleJeCetkeÀ efmLej jenerue. ISJe{er iegbleJeCetkeÀ efmLej jenerue.munotes.in

Page 45

443)RerR³ee efyebot®ee efJe®eej keÀjlee Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee J³eepeojeHes#ee
keÀceer Demeu³eeves iegbleJeCetkeÀerle Ieì nesF&ue.
4.7 Yeeb[Jeuee®³ee efmeceevle keÀe³e&#ecelesJej ÒeYeeJe Hee[Ceejs IeìkeÀ
(FACTORS INFLUENCING MFC)
Yeeb[Jeuee®³ee efmeceevle keÀe³e&#ecelesJej ÒeecegK³eeves oesve ÒekeÀej®es IeìkeÀ ÒeYeeJe Hee[leele.
De) DeuHekeÀeueerve IeìkeÀ
ye) efoIe&keÀeueerve Ieìk eÀ
De) DeuHekeÀeueerve IeìkeÀ :
1) ceeieCeermeyebOeer®³ee DeHes#ee :YeefJe<³eele SKeeÐee Jemlet®eer ceeieCeer Jee{C³ee®eer DeHes#ee Demesue lej
Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee Jee{les Je iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. ³ eeGueì
SKeeÐee Jemlet®³ee ceeieCeerle Ieì nesC³ee®eer DeHes#ee Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee keÀceer
nesles.
2) GHeYeesie ÒeJe=Êeer : DeuHekeÀeUele GHe YeesieÒeJe= leerle Jee{ Peeu³eeme Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle
keÀe³e&#ecelee Jee{su e keÀejCe GHe Yeesieeleerue Jee{ercegUs ceeieCeer Jee{tve veHeÀe Jee{sue. ³eeGueì GHeYeesie
ÒeJe=Êeerle Ieì Peeu³eeme Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee Ieìsue keÀejCe ceeieCeer Ieìu³eecegUs
GHeYeesieele Ieì nesF&ue.
3) GlHeVeeleerue ®e{Gleej : DeuH ekeÀeUele GlHeVeele Jee{ Peeu³eeme Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle
keÀe³e&#ecelee Jee{sue DeeefCe GlHeVeele Ieì Peeu³eeme Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee Ieìsue.
4) DeeMeeJeeo Je efvejeMeeJeeo : J³eJemee³eele GÐeespekeÀ DeeMeeJeeoer Demeleerue lej Yee b[Jeuee®eer
efmeceevle keÀe³e&#ecelee Jee{sue DeeefCe GÐeespekeÀ efvejeMeeJeeoer Demeleerue lej Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle
keÀe³e&#ecelee Ieìsue.
ye) efoIe&keÀeueerve IeìkeÀ :
1) ueeskeÀmebK³ee : ueeskeÀmebK³ee Jee{u³eeme Jemlet Je mesJee®eer ceeieCeer Jee {les DeeefCe Jemlet Je mesJeeb®³ee
GlHeeoveele Jee{ nesles l³eecegUs Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee Jee{les. ³eeGueì ueeskeÀmebK³esle Ieì
nesle Demesue lej DeLe&J³eJemLesleerue Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove keÀceer jentve Yeeb[Jeuee®eer efmeceevl e
keÀe³e&#ecelee keÀceer jneles.
2) GlHeeove leb$eele megOeejCee : GlHeeove leb$eele megOeejCee Peeu³eeme keÀceer Ke®ee&le GlHeeove
keÀjCes Meke̳e nesTve veHe̳ee®es ÒeceeCe Jee{C³ee®eer Meke̳elee efvecee&Ce nesles. ³ee HeefjefmLeleerle Yeeb[Jeuee®eer
efmeceevle keÀe³e&#ecelee peemle jneles.munotes.in

Page 46

453) osMeeleerue efmLeleer : pej osMeele Meebleles®es Je efmLejles®es JeeleeJejCe Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer
efmeceevle keÀe³e&#ecelee Jee{les. ³eeGueì jepekeÀer³e yeoueleer HeefjefmLe leer, vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer, ³eg× ³eecegUs
DeefmLejlee peemle Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee keÀceer nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee cnCepes keÀe³e?
2) Yeeb[Jeuee®³ee efmeceevle keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece keÀj Ceejs DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve IeìkeÀ
keÀesCeles?
3) Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee DeeefCe J³eepeoj meyebOe mHe<ì keÀje.
4.8ÒeJesie / lJejkeÀ lelJe (PRINCIPAL OF ACCELERATION)
lJejkeÀ lelJeeuee ÒeJesie lelJener cnCeleele. ÒeJesie lelJe ns iegCekeÀ lelJee®³ee yejs®e DeeOeer
ceeb[C³eele Deeues Deens. lJejkeÀ lelJee®eer mebkeÀuHevee ÒeLece ÖeWÀ®e DeLe&Meem$e%e De@HeÌìe@efueDee@ve ³eebveer
ÒeeLeefcekeÀ mJe©Heele ceeb[ueer Je veblej DecesefjkeÀve DeLe&Meem$e%e keÌueeke&À ³eebve er 1914 ceO³es efJekeÀefmele
kesÀueer. iegCekeÀ Je lJejkeÀ nîee oesve mebceelej mebkeÀuHevee Demetve l³eeb®ee SkeÀef$ele ÒeYeeJe efometve ³eslees.
J³eeK³ee : ÒeJesie lelJe
efnkeÌme : iegbleJeCetkeÀ Je GlHeeove ³eeb®³eeleerue ÒeceeCe cnCepes ÒeJesie nes³e.
kegÀefjneje : ÒeJesie meniegCekeÀ cnCepes Òesefjle iegbleJeCetkeÀ DeeefCe GHeYeesie Ke®ee&leerue meg©Jeeleer®ee yeoue
³eeceOeerue iegCeesÊej nes³e.
ÒeJesie / lJejkeÀ lelJee®eer ceeb[Ceer :
GHeYeesi³e JemletbkeÀefjlee DemeCeeN³ee ceeieCeerle Jee{ Peeu³e eme GHeYeesi³e Jemlet le³eej keÀjCeeN³ee
³eb$emeecegûeermeejK³ee Yeeb[Jeueer Jemletb®³ee ceeieCeerle Jee{ nesles. GHeYeesi³e JemletbkeÀefjlee ceeieCeer Ieìu³eeme
Yeeb[Jeueer JemletkeÀefjlee DemeCeejer ceeieCeer Ieìles. DeMeeÒekeÀejs Yeeb[Jeueer JemletkeÀef jlee DemeCeejer ceeieCeer
ner GHeYeesi³e Jemletb®³ee ceeieCeerJej DeJeuebyetve Demeles. cnCetve Yeeb[Jeueer JemletkeÀefjlee DemeCeeN³ee
ceeieCeeruee J³eglHeVe -ceeieCeer cnCeleele. cnCetve®e lJejkeÀ lelJeeuee J³eglHeVe ceeieCeer®es lelJe Demes
cnCeleele.
DeLe&J³eJemLesle Yeeb[Jeueer JemlegkeÀefjlee DemeCeejer ceeieCeerner ®eeuet GHeYeesie ceeieCeerletve efvenesles. nîee lelJeeJej®e lJejkeÀe®eer mebkeÀuHevee DeeOeejuesueer Deens. GHeYeesi³e Jemletb®³ee ceeieCeerle Peeuesueer
Jee{ ner Yeeb[Jeueer Jemle tb®³ee ceeieCeerle Jee{ Ie[Jetve DeeCeles. SJe{s®e veJns lej Yeeb[Jeueer Jemlet®³eemunotes.in

Page 47

46ceeieCeerle nesCeejer Jee{ ner GHeYeesi³e Jemlet®³ee ceeieCeerle nesCeeN³ee Jee{erHes#ee peemle Demeles. nîeecegUs
mebHetCe& DeLe&J³eJemLesuee ®eeuevee efceUles.
GHeYees i³e JemlegbkeÀefjlee ceeieCeer Jee{u³eecegUs veJeerve ³eb$ee®³ee ceeieCeerle Jee{ nesles Je l³eecegUs
iegbleJeCetkeÀerle Jee{ neles. nîee ÒekeÀej®³ee iegbleJeCetkeÀeruee Òesefjle iegbleJeCetkeÀ Demes cnCeleele. Òesefjle
iegbleJeCetkeÀerleerue yeoue Je GHeY eesi³e Ke®ee&leerue yeoue nîeeb®es iegCeesÊej cnCepes lJejkeÀ nes³e.
met$eÒee s fjle iegbleJeCetkeÀerle nesCeeje yeoueGHeYeei s e Ke®ee&le nesCeeje yeouelJejkeÀ =IaCalJejkeÀIiegbleJeCetkeÀerleerue yeoueCGHeYeesieeleerue yeoue
Goe. GHeYeesie Ke®ee&le 100 keÀesìer ©He³eeveer Jee{ Peeueer Je l³eecegUs iegbleJeCetkeÀerle 300 keÀesìer
©He³eebveer Jee{ Peeueer Demesue lejΔIΔClJejkeÀ =
300 keÀeì s er ©100 keÀesìer ©lJejkeÀ =lJejkeÀ=3
cnCepes®e ÒeJesiee®es cetu³e 3 nesF&ue.
lJejkeÀe®eer ie=efnles :
1) GHeYeesi³e Jemletb®³ee GÐeesieele DeefleefjkeÌle GlHeeove #eceles®ee DeYeeJe
2) Yeeb[Jeueer Jemlet®³ee GlHeeove Jee{erJej keÀesCelesner efve³eb$eCe veener.
3) GHeYeesi³e Je Yeeb[Je ueer JemletbkeÀefjlee efvecee&Ce Peeuesueer ceeieCeer HetCe& kesÀueer peeles.
4) GlHeeove Jee{er®³ee ojele nesCeeN³ee Jee{ervegmeej iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesles.
5) ÒeJesie lelJe ns HeÀkeÌle DeewÐeesefiekeÀ #es$eele®e ueeiet nesles.
6) Yeeb[Jeue GlHee ove iegCeesÊej efmLej Demeles.
lJejkeÀ / ÒeJesie lelJee®es GoenjCeeÜejs mHe<ìerkeÀjCe :
Goe. SkeÀe efJeefMe<ì GHeYeesi³e Jemlet Demetve efle®³ee 1000 veiee®eer ceeieCeer Deens. SkeÀ ³eb$e
10 veiee®es GlHeeove keÀjles Demes mecepet. nîeecegUs 1000 veiee ®es GlHeeove keÀjC³eekeÀefjlee
1000/10 =100 ³eb$ee®eer iejpe Deens. Òel³eskeÀ ³eb$ee®es Dee³eg<³e 10 JeOeju³eeme 10 Je³eb$ee®es ÒeeflemL eeHeve keÀjeJes ueeiesue. nîee®ee DeLe& ojJe

Page 48

47keÀener keÀejCeeves GHeYeesi³e Jemletb®eer ceeieCeer 1000 veieebSsJepeer Jee{tve 1100 veieeb®eer Peeueer
cnCepes®e GHeYeesi³e Jemletb®³ee ceeieCeerle 10… Jee{ Peeueer. pe emleer®³ee 100 veiee®es GlHeeove
keÀjC³eekeÀefjlee peemleer®³ee 10 ³eb$ee®eer ceeieCeer jenerue. DeMeeÒekeÀejs Jee{leer ceeieCeer HetCe&
keÀjC³eekeÀefjlee 10 peemle ³eb$ee®eer Je ÒeeflemLeeHeve keÀjC³eekeÀefjlee 10 veJeerve ³eb$ee®eer cnCepes SketÀCe
10+10 =20³eb$ee®eer ceeieCeer jenerue. GHeYeesi³e Jemlet®³ee ceeieCeerle 10… Jee{ Peeu³eecegUs
Yeeb[Jeueer ³eb$ee®³ee yeeyeleerle 100… Jee{ Peeueer. DeMeeÒekeÀejs GHeYeesi³e Jemletb®³ee ceeieCeerle Peeuesuee
10… yeoue ne Yeeb[Jeueer Jemlet®³ee ceeieCeerle 100… yeoue Ie[Jetve DeeCelees.
iegl b eJeCek t eÀerleerue Jee{GHeYeesieeleerue Jee{100…
10…
10lJejkeÀ
lJejkeÀ
lJejkeÀ=
=
=
lJejkeÀe®ee DeekeÀej ne pemee GHeYeesieele nesCeeN³ee ceeieCeerJej DeJeuebyetve Demelees lemee®e lees
Yeeb[Jeueer Jemlet®³ee keÀe³e&keÀeueeJej efkebÀJee efìkeÀeTHeCeeJej DeJeuebyetve Demelees. Ye eb[Jeueer Jemlet®es
Dee³eg<³e pesJe{s peemle lesJe{e lJejkeÀe®ee DeekeÀej ceesþe Demelees. Yeeb[Jeueer Jemlet®es Dee³eg<³e efkebÀJee
efìkeÀeTHeCee keÀceer lesJe{e lJejkeÀe®ee DeekeÀej ueneve Demelees.
4.9lJejkeÀe®³ee ce³ee&oe (LIMITATIONS OF ACCELERATIO N)
1) GHeYeesi³e Jemletb®³ee #es$eele DeefleefjkeÌle GlHeeove #eceles®es DeefmlelJe -GÐeesiee®³ee
GlHeeove #ecelesS{s GlHeeove nesle vemeu³eeme GÐeesieele DeefleefjkeÌle GlHeeove #ecelee efvecee&Ce nesles.
Goe. SKeeos ³eb$e 12 npeej ©He³ee®es GlHeeove ke Àjles HeCe ceeieCeer DeYeeJeer 8 npeej ©He³ee®es
GlHeeove Peeues lej ³ee®ee DeLe& ³eb$ee®eer 4 npeej ©He³ee®es GlHeeove keÀjC³ee®eer #ecelee JeeHejueer
iesuesueer veener. ogmeN³ee JeJeeHej keÀ©ve HetCe& keÀjeJeer ueeiesue. HeefjCeeceer ÒeJesie lelJe ³eesi³eÒekeÀejs keÀe³e&Jeenerle nesCeej veener.
2) GHeYeesi³e Jemletb®³ee ceeieCeerleerue Jee{ leelHegjl³ee mJe©Hee®eer DemeCes -lJejkeÀe®eer ner
ogmejer ce³ee&oe Deens. GH eYeesi³e JemletkeÀefjlee Jee{uesueer ceeieCeer ner DeuHekeÀeU efìkeÀCeejer Demesue lej
GÐeespekeÀ Yeeb[Jeueer Jemletle iegbleJeCetkeÀ Jee{JeC³eeme le³eej jneCeej veener Je lJejkeÀ keÀe³ee&efvJele nesCeej
veener. ³eeJe©ve efometve ³esles keÀer lJejkeÀ kesÀJ eU ne veHe̳eemebyeOeer®³ee DeHes#eeJejner DeJeuebyetve Demelees.
3) Yeeb[Jeue GlHeeove iegCeesÊej -GHeYees i³e Jemletb®³ee GlHeeoveekeÀefjlee DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs
Yeeb[Jeue Je l³ee Jemlet®es GlHeeove ³eeb®es iegCeesÊej efmLej Deens Demes ÒeJesie lelJee le ie=efnle Oejues Deens.
Òel³e#eele veJeerve leb$ee®ee JeeHej, Þece Je Yeeb[Jeue ³eeb®³ee Jesleveeleerue Je J³eepeeleerue yeoue ³eecegUs ns
iegCeesÊej yeoueles.
4) HeleHegjJeþîee®eer ueJeef®ekeÀlee -GHeYeesieele Jee{ Peeu³eeme Òesefjle iegbleJeCetkeÀer le Jee{
nesC³eekeÀefjlee GlHeeokeÀeme yeBkeÀeb®eer keÀpex HegjsMee ÒeceeCeele GHeueyOe Jne³euee Heeefnpesle. HeleHegjJeþemunotes.in

Page 49

48leeþj Demesue lej J³eepeoj Jee{tve iegbleJeCetkeÀ Ke®e& keÀceer nesF&ue Je iegbleJeCetkeÀ Ieìsue. cnCetve ÒeJesie
HeefjCeece keÀceer n esF&ue.
5) DeueJeef®ekeÀ DeLe&J³eJemLee -osMee®eer DeLe&J³eJemLee ueJeef®ekeÀ Demesue lej iegbleJeCetkeÀerleerue
yeouee®ee ÒeYeeJe ceeefnle keÀ©ve Ieslee ³eslees. Hejblet DeLe&J³eJemLee DeueJeef®ekeÀ Demesue lej ÒeJesie lelJee®es
DeekeÀueve nesle veener .
4.10 lJejkeÀ / ÒeJesie lelJeeJejerue Dee#esHe (CRITICISMS AN
PRINCIPLE OF ACCELERATION)
1) Yeeb[Jeue GlHeeove iegCeesÊej efmLej Demeles -ns ie=nerlekeÀ yejesyej veener keÀejCe DeeOegefvekeÀ ³egieele
GlHeeove leb$e yeouele Demeleele.
2) HetCe& jespei eeje®es ie=efnle DeJeemleJe -keÀejCe Òel³e#eele HetCe& jespeieej Dee{Ule veener.
3) Yeeb[Jeueer Jemlet®ee HegjJeþe ueJeef®ekeÀ Demelees ns ie=efnle yejesyej veener -keÀejCe Yeeb[Jeueer Jemlet®³ee
HegjJeþîeele Jee{ keÀjlee ³esle veener.
4) eqkeÌue<ì Je iegbleeiegbleer®es -kesÀvme®³ee celes lJejkeÀ lelJe ns eqkeÌue<ì Je iegbleeiegbleer®es Deens cnCetve lJejkeÀ
lelJee®ee JeeHej ìeUuee Deens.
cenÊJe :
lJejkeÀ lelJeeJej Dee#esHe IesC³eele Deeues Demeues lejer ns lelJe DeeefLe&keÀ efJeMuescenÊJee®es meeOeve Deens.
1) HetCe& keÀuHevee ³esC³eekeÀefjlee iegCekeÀeuee lJejkeÀ lelJee®eer pees[ nJeer.
2) J³eeHeej Je GÐeesie #es$eele ceesþîee ÒeceeCeele ®e{Gleej keÀe nesleele ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe lJejkeÀ
lelJeecegUs nesles.
3) Òee. efnkeÌme®ee J³e eHeej lelJee®ee efme×eble ÒeecegK³eeves lJejkeÀ lelJeeJej®e DeeOeejuesuee Deens.
4) Òee. n@j e@[ nîeebveer ceeb[uesu³ee mebLe efJekeÀeme efme×ebleeuee lJejkeÀ mebkeÀuHeves®ee DeeOeej Deens.
5) lJejkeÀ lelJeeJe©ve keÀUtve ³esles keÀer GHeYeesi³e Jemletb®³ee GÐeesieele DeuHe yeoue nesleele Hejblet
l³eeb®ee HeefjCeece Yeeb[Jeueer -Jemlet GÐeesieeJej ceesþîee ÒeceeCeeJej neslees.
ÒeJesie lelJeeJe©ve mHe<ì nesles keÀer, meceepee®ee GHeYeesie Lees[e pejer Jee{uee lejer iegbleJeCetkeÀerle
peemle ÒeceeCeele Jee{ nesles. GHeYeesieele Lees[er Ieì Peeu³eeme l³eeHes#ee peemle Ieì iegbleJeCetkeÀerle nesles.
cnCepes®e lJejkeÀ ne Heg{erue Je ceeieerue efoMeebveer keÀe³ee&efvJele nesle Demelees.
4.11Yeejleeleerue ye®eleer®es m$eesle ,j®evee DeeefCe ÒeJeen (SOURCE,
STRUCTURE AND FLOW OF SAVING IN INDIA)
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesleerue mLetue osMeebleie&le ye®eleerceO³es meeJe&peefvekeÀ, Keepeieer / keÀe@Heexjsì
DeeefCe Iejiegleer #es$ee®³ee ye®eleer®³ee meceeJesMe neslees. Yeejleeleerue ye®eleer®ee oj meelel³eeves pee mle
jeefnuee Deens.munotes.in

Page 50

49Yeejleeleerue ye®eleer®es m$eesle :
1) Iejiegleer #es$ee®eer ye®ele -kegÀìgbyeekeÀ[s ³esCeeN³ee SketÀCe GlHeVeeHewkeÀer SkegÀCe Ke®e& Jepee kesÀuee
Demelee yeBkeÀ, Heesmì DeeoeRceO³es þsJeuesueer ye®ele cnCepes Iejiegleer ye®ele nes³ e. Yeejleele 1950 ®³ee
oMekeÀele Iejiegleer #es$ee®eer ye®ele 7… FlekeÀer nesleer l³eele Jee{ nesTve 1990 ®³ee oMekeÀele
18.5… FlekeÀer Peeueer. 2000 ®³ee oMekeÀele Iejiegleer ye®eleer®ee oj 23… FlekeÀe Jee{uee Hejblet
2014 -15 ceO³es lees 19.1… SJe{e keÀce er Peeuee.
2) meeJe&peefvekeÀ #es$ee®eer ye®ele -Meemeveeves mebIejep³eebvee Je IeìkeÀ jep³eebvee efouesueer keÀpex
l³ee®eÒeceeCes GlHeeokeÀ #es$eeceO³es kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ ³eebvee meeJe&peefvekeÀ ye®ele Demes cnCeleele. 1970
®³ee oMekeÀele meeJ e&peefvekeÀ #es$eeleerue ye®eleerle Jee{ nesT ueeieueer. Hejblet l³eeveblej cee$e meeJe&peefvekeÀ
#es$ee®eer ye®ele Ieìle iesueer. 2003 -04 Heemetve meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue ye®eleerle cee$e Jee{ Peeueer.
2003 -04 ceO³es ye®eleer®ee oj 1… neslee lees 200 7-08 ceO³es 5… Peeuee DeeefCe 2014 -15
ceO³es lees 1.2… FlekeÀe jeefnuee.
3) Keepeieer / keÀe@Heexjsì #es$ee®eer ye®ele -GÐeesieeveer GlHeeove Je=×erkeÀefjlee GlHeeokeÀ IeìkeÀebceO³es
kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ cnCepes Keepeieer efkebÀJee keÀe@Heexjsì ye ®ele nes³e. Keepeieer #es$ee®eer ye®ele 1990 ®³ee
oMekeÀele 3.7… ojeves Jee{ueer lej 2014 -15 ceO³es ner ye®ele 12.7… FlekeÀer Jee{ueer.
ye®eleer®eer j®evee :
Yeejleeleerue ye®eleer®eer j®evee Kegu³ee mJe©Hee®eer Deens. ³eeceO³es Iejiegleer ye®ele, Keep eieer
ye®ele Je meeJe&peefvekeÀ ye®ele ³eeb®ee meceeJesMe neslees. DeLe&J³eJemLes®es GoejerkeÀjCe DeeefCe J³eJemee³eemeeþer
DevegketÀue JeeleeJejCe ³eecegUs Keepeieer iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesle Deens.
Yeejleeleerue meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue iegbl eJeCetkeÀer®ee efnmmee efoJemeWefoJeme keÀceer nesle Deens.
mejkeÀej®es efveieg&leJeCetkeÀ OeesjCe iegbleJeCetkeÀ keÀceer nesC³eeme keÀejCeerYetle Deens.
Yeejleer³e ye®eleerceO³es Iejiegleer ye®eleer®ee Jeeìe meJee&efOekeÀ Deens keÀejCe ner ye®ele yeBk eÀ, Heesmì,
efJecee, MesDej yeepeej ³eeceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej nesCeeN³ee iegbleJeCetkeÀer®³ee mJe©Heele Demeles. Iejiegleer
#es$eeceO³es J³eeqkeÌle, Demeb³egkeÌle J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee Keepeieer DeeefCe efJeMJemLe mebmLee Fl³eeoer®ee
meceeJesMe nes lees.
ye®eleer®es ÒeJeen :
Yeejleeleerue ye®ele ner meelel³eeves J³eepeoj Je ceneieeF& oj ³eeJej LesìHeCes DeJeuebyetve
Demeu³eeves ne ÒeJeen efJemkeÀUerle mJe©Hee®ee Deens. SJe{s Demetve meg×e Yeejleeleerue SketÀCe ye®ele
meelel³eeves Jee{le Demeu³ee® es efometve ³esles.munotes.in

Page 51

504.12Yeejleeleerue Yeeb[Jeueefveefce&leer j®evee DeeefCe ÒeJeen (STRUCTURE
AND FLOW OF CAPITAL FORMATION IN INDIA)
DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³eeÜejs nesCeeN³ee Ke®ee&letve efvecee&Ce nesCeeN³ee GlHeeokeÀ ceeueceÊeebvee Yeeb[Jeue
Demes cnC eleele. Yeejleele meeJe&peefvekeÀ #es$e, Keepeieer #es$e, DeeefCe Iejiegleer #es$eeÜejs nesCeeN³ee
iebgleJeCetkeÀerle efvecee&Ce nesCeeN³ee GlHeeokeÀ ceeueceÊeevee Yeeb[Jeueefveefce&leer cnCeleele.
Yeeb[Jeueefveefce&leer®eer j®evee :
1) meeJe&peefvekeÀ # es$e-³eeceO³es Meemeveeves efouesu³ee Debleie&le Je yeenîe keÀpee&®ee meceeJesMe neslees.
lemes®e ³ee keÀpee&Jejerue J³eepeeletve efceUCeeN³ee veHe̳eeme meeJe&peefvekeÀ Yeeb[Jeue cnìues peeles. ³eeefMeJee³e
efveie&gleJeCetkeÀerÜejs Meemeveeme efceUCeeN³ ee GlHeVee®ee meceeJesMe osKeerue Yeeb[Jeueele kesÀuee peelees.
1990 -91 les 1999 -2000 ³ee keÀeueeJeOeerle meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue iegbleJeCetkeÀ Jee{er®ee oj
mLetue osMeebleie&le GlHeVee®³ee 8.6… neslee. lees 2014 -15 meeueer lees 7.5… Peeuee. 1991 ceO ³es
veJeerve DeeefLe&keÀ OeesjCee®ee efmJekeÀej kesÀu³eeveblej meeJe&peefvekeÀ #es$ee®eer Je®e&mJee®eer YetefcekeÀe keÀceer Peeueer
l³eecegUs meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue iegbleJeCetkeÀer®³ee ojele meelel³eeves Ieì nesle iesueer.
2) Keepeieer #es$e -Keepeieer #es$eeceO³es ke=ÀmeceeJesMe neslees. 1990 -91 les 2003 -04 ³ee keÀeueeJeOeerle Keepeieer Òeceb[U #es$ee®eer mejemejer
iegbleJeCetkeÀ oj mLetue osMeebleie&le GlHeVee®³ee 6.1… FlekeÀe neslee. 2014 -15 ceO³es lees mLetue
osMeebleie&le GlHeVee®³ee 12.3… FlekeÀe Peeuee. ³ee Jee{er®³ee ojeme GoejerkeÀjCe keÀejCeerYetle Deens.
3) Iejiegleer #es$e -Iejiegleer #es$eeceO³es kegÀìtbyeeÜejs peceerve, ie=n ÒekeÀuHe, efJecee, yeBkeÀ Je Heesmìeleerue
þsJeer ³eeceO³es nesCeeN³ee iegbleJeCetkeÀer®ee meceeJesMe neslees. 1990 -91 les 1999 -2000 ³ee keÀeUele
Keepeieer Iejiegleer #es$ee®eer iegbleJeCetkeÀ mLetue je<ì^er³e GlHeVee®³ee 7.9… FlekeÀer nesleer leer 2011 -12
ceO³es Jee{ nesTve 15.7… Peeueer lej 2014 -15 ³ee JeYeeb[Jeueefveefce&leer®ee ÒeJeen -DeLe&J³eJemLes®eer efmLeleer Je ®euevee®eer ¬eÀ³eMekeÌleer ³eeJe©ve ÒeecegK³eeves
Yeeb[Jeue efveefce&leer®ee ÒeJeen efveefM®ele nesle Demelees. YeejleeceO³es 1991 veblej Kegu³ee DeeefLe& keÀ
OeesjCee®³ee JeeHejecegUs Yeeb[Jeueefveefce&leer ceO³es meelel³eeves Jee{ nesle Deens. ³eecegUs Yeejleeleerue
Yeeb[Jeueefveefce&leer®ee ÒeJeen ®e{l³ee mJe©Hee®ee Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) Yeejleeleerue ye®eleer®es m$eesle j®evee DeeefCe ÒeJeen.
2) Yeejleeleerue Yeeb[Jeue efveefce&leer j®evee DeeefCe ÒeJeen.munotes.in

Page 52

514.13meejebMe (CONCLUSION)
kesÀvme Je l³eeb®³ee Deveg³ee³eeveer iegCekeÀ mebkeÀuHevesuee DeJeemleJe cenÊJe efoues Deens. DeMee
ÒekeÀej®eer efìkeÀe DeveskeÀ DeLe&le%eebveer k esÀueer Deens. lejerosKeerue J³eeHeej®e¬eÀe®³ee DeJemLee ceespeC³eemeeþer
iegCekeÀe®eer mebkeÀuHevee cenÊJee®eer Deens. ceboer®³ee keÀeUele Meemeveeves keÀjeJe³ee®³ee GHee³e³eespevee®es
efoioMe&ve iegCekeÀecegUs efceUt MekeÀles. lemes®e GlHeVe Je jespeieej G®®e HeeleUeruee efìkeÀJetve þsJeeJe³ee®es
Demeleerue lej GlHeVeeleerue efJeDeeefCe iegCekeÀe®ee keÀeueKeb[ ³eeJe©ve mejkeÀejves DeeHeu³ee iegbleJeCetkeÀermeeþer keÀes Celeer JesU efveJe[eJeer
DeeefCe iegbleJeCetkeÀ Jee{er®es keÀeueKeb[ keÀmes efveJe[eJesle ³ee®es ceeie&oMe&ve iegCekeÀecegUs nesles. Lees[ke̳eele,
DeeefLe&keÀ efJeMuescenÊJe Deens. l³ee®eÒeceeCes lJejkeÀe®³ee mebkeÀuHevescegUs GlHeVe Òemeeje®eer Òeef¬eÀ³ee DeefOekeÀ mHe<ì nesC³eeme
ceole nesles. iegCekeÀeves GlHeVe Òemeeje®ee SkeÀ Yeeie mHe<ì neslees lej lJejkeÀeves ³ee Òeef¬eÀ³es®ee ogmeje Yeeie
mHe<ì ne slees. iegbleJeCetkeÀ ne SketÀCe Ke®ee&®ee SkeÀ IeìkeÀ Deens. l³eele Jee{ Peeu³eeme GlHeVeeJej nesCeeje
HeefjCeece iegCekeÀeves mecepelees. HeCe SketÀCe Ke®ee&®ee ogmeje IeìkeÀ GHeYeesie Ke®e& ne Demelees. ³ee GHeYeesie
Ke®ee&le Jee{ Peeu³eeme l³ee Jee{er® ee iegbleJeCetkeÀerJej keÀe³e HeefjCeece nesF&ue ns lJejkeÀe®³ee mene³³eeves
mecepeles. cnCepes®e GlHeVe Òemeeje®eer Òeef¬eÀ³ee mebHetCe&HeCes mecepeC³eemeeþer iegCekeÀ DeeefCe lJejkeÀ ³ee
oesneW®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. ³ee oesve mebkeÀuHevee HejmH ej HetjkeÀ Deensle.
4.14mejeJeemeeþer ÒeMve (QUESTIONS)
1) iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀe®eer Òeef¬eÀ³ee mHe<ì keÀje.
2)iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀe®³ee ieUl³ee Je ce³ee&oe meebiee.
3)Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee Je J³eepe oj meyebOe mHe<ì keÀje.
4)Yeeb[Jeuee®³ee efmeceevle keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece keÀjCeejs DeuHe Je efoIe&keÀeueerve IeìkeÀ meebiee.
5)ÒeJesie lelJee®es JeCe&ve keÀje.
6)ÒeJesiee®³ee ce³ee&oe meebiee.
7)ÒeJesiee®eer keÀe³e&He×leer mHe<ì keÀje.
8)efìHe efuene.
1)iegCekeÀe®³ee ieUl³ee
2)iegCekeÀe®³ee ce³ee&oe
3)Yeejleeleerue Yeeb[Jeueefveefce&leer j®evee Je ÒeJeen
4)Yeejleeleerue ye®eleer®eer j®evee
5)Yeeb[Jeuee®³ee efmeceevle keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ





munotes.in

Page 53

52cee@[îetue 3
IeìkeÀ -5
meeJe&peefvekeÀ GlHeVe Je meeJe&peefvekeÀ Ke®e&
(PUBLIC REVENUE & PUBLIC
EXPENDITURE )
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 Meemeve Je mejkeÀejer nmle#esHe
5.2 meeceeefpekeÀ Jemlet Je iegCeJeÊee Jemlet
5.3 meeceeefpekeÀ Jemleg® es JewefMe<ìîes
5.4 meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es m$eesle
5.4.1 keÀj GlHeVe
5.4.2 keÀjslej GlHeVe
5.5 keÀjeIeele, keÀjYeej DeeefCe keÀjmeb¬eÀceCe
5.6 meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Je l³ee®eer JewefMe<ìîes
5.7 meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es ÒekeÀej
5.8 legìer®³ee efJeefJ eOe mebkeÀuHevee
5.9 legìer®ee DeLe& YejCee
5.10 mejeJeemeeþer ÒeMve
5.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
Meemeve Je mejkeÀejer nmle#esHe ³ee mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es m$eesle peeCetve IesCes.
keÀjIeele, keÀjYeej Je keÀjmeb¬eÀceC e DeY³eemeCes.
meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®ee DeY³eeme keÀjCes.
meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es ÒekeÀej Je JewefMe<ìîes peeCetve IesCes.
legìer®³ee efJeefJeOe mebkeÀuHevee Je legìer®ee DeLe&YejCee ³eeb®ee Dee{eJee IesCes.munotes.in

Page 54

535.1 Meemeve Je mejkeÀejer nmle#esHe (GOVE RNMENT AND
GOVERNMENT INTERVENTION)
Meemeve efkebÀJee mejkeÀej ner mebHegCe& meceepee®³ee efnleemeeþer keÀe³e& keÀjCeejer SkeÀ mebIeefìle
mebmLee Deens. ceveg<³e pesJne mecegn keÀ©ve jent ueeieuee, lesJne Debleie&le keÀuen mees[efJeC³eemeeþer SKeeÐee
mebIeefìle mebmLes®eer iejpe Yeemet ueeieueer Je l³eeletve Meemevee®eer efveefce&leer Peeueer.
DeLe&J³eJemLesle ®eeueCeeN³ee meJe& J³eJenejebyeÎue mejkeÀejves efve³ece Je efve³eb$eCe keÀjCes cnCepes®e
mejkeÀejer nmle#esHe nes³e. DeLe&J³eJemLesle GlHeeove , GHeYeesie, efJeefvece³e Je efJelejCe ³ee ®eej ef¬eÀ³ee nesle
Demeleele. ³ee ®eej ef¬eÀ³ee ³eesi³e efjleerves nesC³eemeeþer mejkeÀejkeÀ[tve efve³eceeJeueer le³eej kesÀueer peeles.
DeeefCe efve³eceeb®ee Yebie keÀjCeeN³eebJej keÀe³eosMeerj keÀejJeeF& nesle Demeles. DeMeeÒekeÀejs mejkeÀejer nmle#esHe
cnCepes DeLe&J³eJemLesle ®eeueCeeN³ee ef¬eÀ³eebJej efkebÀJee J³eJenejebJej mejkeÀejves efve³eb$eCe þsJeCes nes³e. Goe.
efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee OeesjCeeb®eer DeeKeCeer Je DebceueyepeeJeCeer keÀjefJeDee³eeleefve³ee&le efJe5.2 meeceeefpekeÀ Jemlet Je iegCeJeÊee Jemlet (PUBLIC GOODS AND
MERIT GOODS)
p³ee Jemlegb®ee Je mesJeeb®ee GHeYeesie meecegefnkeÀefjl³ee Ies leuee peelees l³eebvee meeceeefpekeÀ Jemlet
cnCeleele Debleie&le Meeblelee Je megJ³eJemLee, Òepes®es mebj#eCe, JeenlegkeÀ oUCeJeUCe J³eJemLee,
efJepeHegjJeþe, HeeCeerHegjJeþe, Heesmì, ogjOJeveer Je leejmesJee ³eeb®ee GHeYeesie meecegefnkeÀefjl³ee Iesleuee peelees.
³ee mesJee HegjJeþîee®es keÀe³e& Meemeve®e keÀ© MekeÀles. Keepeieer J³ekeÌleeruee ³ee mesJee HegjefJeCes Meke̳e vemeles.
l³ee®eÒeceeCes efMe#eCe, Deejesi³e, DeVee®eer lejlego ³eemeejK³ee iegCeJeÊee Jemlet MeemeveeceeHe&Àle HegjJeu³ee
peeleele. De MeeÒekeÀej®³ee JemlegbcegUs meceepekeÀu³eeCeele Yej He[les.
meeceeefpekeÀ Jemleg Je iegCeJeÊee Jemlegb®eer lejlego DeLe&J³eJemLesle JneJeer DeeefCe ueeskeÀeb®³ee
keÀu³eeCeele Yej He[eJeer ³eemeeþer mejkeÀejer nmle#esHe DeeJeM³ekeÀ Demelees.
5.3 meece eefpekeÀ Jemlegb®eer JewefMe<ìîes (FEATURES OF PUBLIC
GOODS )
1) DeefJeYeep³elee (Indivisible) :meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeefJeYeep³e mJe©Hee®³ee Demeleele
cnCepes®e ³ee Jemletb®ee GHeYeesie meJe&®e GHeYeeskeÌl³eebkeÀ[tve SkeÀe®eJesUer meecegefnkeÀefjl³ee I esleuee
peelees.
2) DeJele&ve (Non -exclusion) :Keepeieer Jemlet®³ee yeeyeleerle pes l³ee Jemlet®eer efkebÀcele osle
veenerle l³eebvee l³ee Jemleg®ee GHeYeesie Ieslee ³esle veener. ³eeTueì meeJe&peefvekeÀ Jemlegb®³ee yeeyeleerle
DeJele&ve lelJee®ee JeeHej keÀjlee ³esle veener. Goe. mecegêeleerue oerHemLebYee®ee GHe³eesie meJe&®e
penepeebvee meejKee®e neslees Je keÀesCeeueener DeJele&ve keÀjlee ³esle veener.munotes.in

Page 55

543) veHeÀe nslet vemelees (No Profit Motive) :Keepeieer Jemletb®ee nslet veHeÀe ne Demelees lej
meeJe&peefvekeÀ Jemlegb®ee nslet meeceeefpekeÀ G×ej ne Demelees.
4)Ieìlee GlHeeove Ke®e& (Dimiishing Production Cost ):meJe& Jemlet®³ee
GlHeeoveemeeþer meerceeble Ke®e& Metv³e Demelees. cnCepes®e SkeÀe GHeYeeskeÌl³eele Jee{ Peeu³eecegUs SketÀCe
GlHeVe Ke®e e&le Jee{ nesle veener Je mejemejer GlHeeove Ke®ee&le Ieì nesles.
5.4 meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es m$eesle (SOURCES OF PUBLIC
REVENUE)
mejkeÀejuee meJe& ceeiee¥veer efceUCeejs GlHeVe cnCepes meeJe&peefvekeÀ GlHeVe nes³e. mejkeÀejuee
efJeefJeOe ceeiee¥v eer GlHeVe efceUles, l³eele keÀj, keÀpe&, peeceerve, ob[, vegkeÀmeeve YejHeeF&, osCei³ee, Devegoeve
mì@cHe [îegìer, veesboCeer HeÀer, HejJeevee HeÀer, efJeefJeOe ÒekeÀej®es DeekeÀej, ueeYeebMe, Keb[, Yee[s, legìer®ee
DeLe&YejCee F. ceeiee¥®ee meceeJesMe ke sÀuee peelees. ³ee meJe& ceeiee¥ceO³es keÀj ns mejkeÀejer GlHeVee®es ÒecegKe Je
ÒeYeejer meeOeve Deens. yengleskeÀ meJe& osMeele Meemeveeuee keÀjebHeemetve peemle GlHeVe ÒeeHle nesles. lemes®e
keÀj Hejle keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer vemeles. Jele&ceeve keÀeUe le mejkeÀejer Ke®ee&le Òe®eb[ Jee{ Peeueer Deens.
ne Ke®e& Ye©ve keÀe{C³eemeeþer mejkeÀejuee peemleer®es GlHeVe efceUJeeJes ueeieles Je GlHeVee®³ee veefJeve
m$eesleeb®ee MeesOe I³eeJee ueeielees. meeceev³ele: meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es m$eesle oesve IeìkeÀ eble efJeYeeieues
peeleele.
De) keÀj GlHeVe
ye) keÀjsÊej GlHeVe
5.4.1 keÀj GlHeVe :
keÀj ns mejkeÀejer GlHeVee®es ÒecegKe Je ÒeYeeJeer meeOeve Deens. keÀjebHeemetve mejkeÀejuee peemleerle
peemle GlHeVe ÒeeHle nesles. keÀje®eer J³eeK³ee JesieJesieUîee DeLe&le%eebveer Heg{erueÒekeÀejs kesÀu³ee Deensle.
1) De@[ce efmceLe : ’keÀj cnCepes jep³eemeeþer ueeskeÀebveer kesÀuesues ³eesieoeve nes³e.“
2) HesÀ[^erkeÀ ìsuej : ’keÀesCel³eener ueeYee®eer DeHes#ee ve keÀjlee veeieefjkeÀebveer mejkeÀejuee efouesues
mekeÌleer®es DebMeoeve cnCepes keÀj nes³e.“
3) [e@. [euìve : keÀj ns mekeÌleer®es osCes Demetve l³ee®ee mececetu³e mesJesMeer keÀenerner mebyebOe vemelees.
keÀjeb®eer JewefMe<ìîes :
1) keÀj ns mekeÌleer®es osCes Demeles.
2) keÀje®³ee jkeÌkeÀces®ee JeeHej meceepe keÀu³eeCeemeeþer kesÀuee peelees.
3) keÀj Yeju³eeves J³ekeÌleeruee Òel³e#e HeÀe³eoe efceUle veener.
4) keÀj Jemegueeruee keÀe³eÐee®eer ceev³elee Demeles.munotes.in

Page 56

55keÀjeb®es JeieeakeÀjCe :
De) Òel³e#e keÀj
ye) DeÒel³e#e keÀj
De) Òel³e#e keÀj : Òee. efc eue®³ee celeevegmeej pesJne mejkeÀej®ee GÎsMe p³ee J³ekeÌleerJej keÀj DeekeÀejuee
l³ee®e J³ekeÌleerves lees YejeJee Demee Demelees. lesJne lees Òel³e#e keÀj nes³e. Òel³e#e keÀje®ee keÀejYeej pesJne
SkeÀe®e J³ekeÌleerJej efkebÀJee mebmLesJej He[lees l³eeme Òel³e#e keÀj mebyeesOeleele. Òel³e#e keÀje®³ee yeeyeleerLe
meb¬eÀceCe (shifting) cegUer®e nesle veener.
De) Òel³e#e keÀje®es iegCe (Merits of direct tax) :Òel³e#e keÀjele Heg{erue iegCe ÒeekeÀefometve ³esleele.
1) mecelee (Equity) :Òel³e#e keÀ je®ee Yeej ieefjyeeb®³ee leguevesle ÞeerceleebJej DeefOekeÀ He[lees.
keÀejCe Òel³e#e keÀj ns Hegjesieeceer mJe©Hee®es Demeleele Je l³eecegUs les mecelee lelJee®eer ÒeeflemLeeHevee
keÀjleele.
2) keÀeìkeÀmej (Economy ):Òel³e#e keÀjele keÀeìkeÀmejer®es efke bÀJee DeeefLe&keÀles®es lelJe efometve
³esles. Òel³e#e keÀj Jemetue keÀjC³ee®ee Ke®e& leguevesle keÀceer ³eslees keÀejCe keÀjoelee mJele:®e Òel³e#e
keÀje®eer jkeÌkeÀce mejkeÀejuee oslees.
3) efveefM®elelee (Certainity) :Òel³e#e keÀjeyeeyele keÀjoel³eeuee lees efkeÀleer YejeJe³ee®ee, kesÀJne
Je kegÀþs ÐeeJe³ee®ee, keÀje®es oj l³eeyeeyele efveefM®ele DeMeer ceeefnleer Demeles. lemes®e Òel³e#e
keÀjeHeemetve mejkeÀejuee efkeÀleer GlHeVe efceUsue. ³ee®ee Deboepe Ieslee ³eslees Je l³eevegmeej Ke®ee&®eer
J³eJemL ee keÀjlee ³esles.
4)ueJeef®ekeÀlee (Elasticity ):Òel³e#e keÀj GlHeeokeÀ ueJeef®ekeÀ Deensle. l³ee®ee GlHeeoveeJej
Deefve<þ HeefjCeece nesle veener. lemes®e Òel³e#e keÀje®³ee ojele yeoue keÀ©ve je<ì^er³e GlHeVeele Jee{
keÀjlee ³esles SJe{s veJns lej uee skeÀeb®³ee GlHeVeele pemepeMeer Jee{ nesles lemeleMeer ³ee keÀjeHeemetve
efceUCeeN³ee GlHeVeele DeeHeesDeeHe Jee{ nesles.
5) DeeefLe&keÀ efJemJe©Hee®es Demeleele. Jee{l³ee GlHeVeeue e keÀje®es oj Jee{les Demeleele. l³eecegUs Òel³e#e keÀje®ee
ÞeercebleeJej DeefOekeÀ Yeej He[lees. HeefjCeecele: DeeefLe&keÀ efJe6)peeie©keÀlee (Conciosness ):Òel³e#e keÀje®³ee yeeyeleerle mejkeÀej Je keÀjoeles ³ee b®ee
Òel³e#e mebyebOe ³esle Demeu³eecegUs les mejkeÀej®³ee Ke®ee&efJepeeCeerJe nesle Demeu³eecegUs keÀjoeles mejkeÀej®³ee Ke®ee&keÀ[s yeejkeÀeF&ves ue#e þsJeleele.
ye) Òel³e#e keÀje®es oesÒel³e#e keÀjeb®es oes1) DeefÒe³e keÀj (Unpopular) :Òel³e#e keÀj ne DeefÒe³e Demelees keÀejCe lees FlejebJej {keÀuelee
³esle veener. keÀjoel³eeuee keÀje®ee Yeej mJele:®e menve keÀjeJee ueeielees.munotes.in

Page 57

562) keÀj ìeUCes (Tax Fusion ):DeÒeeceeefCekeÀ J³ekeÌleer mejkeÀejuee Keesìer ceeefnleer HegjJetve
Òel³e#e keÀj ìeUt MekeÀles. Hejbleg Òel³e#e keÀj HetCe&HeCes YejeJee ueeielees cnCetve®e Òel³e#e keÀj ne
ÒeeceeefCekeÀHeCee Jejerue keÀj Deens Demes cnìues Deens.
3) iewjmees³e (Inconvinient) :keÀj efveOee&jCe nesC³eemeeþer keÀjoel³eeuee ÐeeJes ueeieleele.
GlHeVee®es m$eesle keÀjeJes ueeieleele Je keÀje®eer jkeÌkeÀce SkeÀe®e nHl³eele YejeJeer ueeieles. l³eecegUs ns
keÀj iewjmees³eer®es þjleele.
4)keÀeìkeÀmejer® ee DeYeeJe (Uneconomical ):Òel³e#e keÀj Jemetue keÀjleevee Òel³eskeÀ
keÀjoel³eeuee keÀeieoHe$eeb®eer leHeemeCeer Je cetu³eebkeÀve keÀjeJes ueeieles. l³eecegUs keÀjJemegueer®ee Ke®e&
Jee{lees. ns efceleJ³e³elee lelJee®³ee efJe©× Deens.
5) Dev³ee³ee®eer Me ke̳elee (Possibility of Injustice) :Dee³ekeÀj ne GlHeVeeJejerue keÀj
nes³e. Hejbleg ueeskeÀeb®³ee GlHeVee®es Je mebHeÊeer®es efyeve®etkeÀ ceespeceeHe keÀjCes keÀþerCe Demeles l³eecegUs
keÀener keÀjoel³eebJej Dev³ee³e nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
Òel³e#e keÀje®es ns oescegueYetle lelJee®ee DeeOeej veener. efJeÐeceeve HeefjefmLeleeruee Òel³e#e keÀj ns ueeYeoe³ekeÀ Je DeefveJee³e&
þjuesues Deensle.
De) DeÒel³e#e ke Àj(Indirect Taxes) :DeÒel³e#e keÀje®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes :
1) keÀjeOeele Je keÀjYeej SkeÀe®e J³eÊeerJej ve He[lee efvejefvejeUîee J³ekeÌleerJej He[le Demesue lej
l³eeme DeÒel³e#e keÀj cnCeleele.
2) Òees. pes. Sme. efceue :’SKeeÐee J³ekeÌleerJe j keÀj DeekeÀeju³eeveblej leer J³ekeÌleer lees keÀj ogmeN³ee
J³ekeÌleerkeÀ[tve Jemetue keÀ©ve Yejsue DeMeer Meemevee®eer DeHes#ee keÀjles. DeMee keÀjeuee DeÒel³e#e keÀj
cnCeleele.“
3) [e@. [euìve : ’p³ee J³ekeÌleerJej keÀj DeekeÀejuee peelees l³ee J³ekeÌle erkeÀ[tve lees Yejuee peele veener
lej ogmeN³ee J³ekeÌleerkeÀ[tve Yejuee peelees lesJne l³eeme DeÒel³e#e efkebÀJee Hejes#e keÀj Demes
cnCeleele.“
DeÒel³e#e keÀje®es iegCe Je oesDe) DeÒel³e#e keÀje®es iegCe (Meri ts of Indirect Taxes) :
1) ueJeef®ekeÀlee (Elasticity) :mejkeÀej ³ee keÀjeceO³es kesÀJnener Jee{ keÀ© MekeÀles Je DeeHeues
GlHeVe Jee{Jet MekeÀles. l³eecegUs DeÒel³e#e keÀj ns ueJeef®ekeÀ Demeleele.
2) mees³eermkeÀj (Convienient ):DeÒel³e#e keÀj ns SkeÀ e®e nHl³eele ÐeeJes ueeiele veener. ns
Jemlet Je mesJeeb®³ee efkebÀceleerceO³es meceeefJe<ì Demeleele. l³eecegUs keÀj oslees l³ee®eer peeCeerJe nesle veener
Je l³eeb®eener Yeej Jeeìle veener.
3) Hegjesieeceer nesJet MekeÀleele (Can be Progressive) :®ewveer®³ee JemletJej ceesþîee
ÒeceeCeeJej keÀj DeekeÀe©ve Je DeeJeM³ekeÀ Jemlet keÀjcegkeÌle þsJetve DeÒel³e#e keÀj Hetjesieeceer yevet
MekeÀleele.munotes.in

Page 58

574)keÀj ìeUlee ³esle veener (Difficult to Avoide Tax ):DeÒel³e#e keÀj Jemlet®³ee
efkebÀceleerle meceeefJe<ì De meu³eecegUs les ìeUlee ³esle veenerle. Jemleg Kejsoer keÀjleevee®e ns keÀj ÐeeJes
ueeieleele.
5) GlHeeokeÀ (Productive) :DeÒel³e#e keÀjele GlHeeokeÀlee ne iegCeOece& Demelees. p³ee
Jemlet®eer ceeieCeer DeueJeef®ekeÀ Deens. DeMee þjeefJekeÀ JemletJej Deef OekeÀ keÀjejesHeCe kesÀu³eeme
mejkeÀejuee DeÒel³e#e keÀjeHeemetve YejHetj GlHeVe efceUt MekeÀles.
6) J³eeHekeÀ Dee®eej (Broad Based) :DeÒel³e#e keÀj ns meceepeeleerue meJe& J³ekeÌleerJej
DeekeÀejC³eele ³esleele l³eecegUs nîee keÀje®ee Dee®eej J³eeHekeÀ D emelees.
7) meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe (Social Welfare) :p³ee Jemlet Deejesi³e, efJeIeelekeÀ lemes®e
DeveeJeM³ekeÀ Deensle DeMee JemletbJej ceesþîee ÒeceeCeele keÀj ueeJetve l³ee®ee GHe³eesie ce³ee&efole efkebÀJee
yebo keÀjCes DeÒel³e#e keÀjecegUs Meke̳e n esles.
ye) DeÒel³e#e keÀje®es oes1) Òeefleieeceer mJe©Hee®es (Regressive in Nature) :DeÒel³e#e keÀjecegUs ÞeercebleeHes#ee
iejeryeeJej DeefOekeÀ keÀj Yeej He[lees. cnCetve DeÒel³e#e keÀj ns Òeefleieeceer mJe©Hee®es Deme leele.
2) DeefveefM®elelee (Uncertainity ):DeÒel³e#e keÀjeHeemetve efceUCeeN³ee GlHeVee®ee mejkeÀejuee
efveefM®ele Deboepe keÀjlee ³esle veener.
3) Jemegueer®ee Ke®e& peemle (Uneconomical) :DeÒel³e#e keÀje®³ee Jemegueer®ee Ke®e& ceesþîee
ÒeceeCeeJej ³e slees. keÀj efveOee&jCe Je Jemetueer nîeekeÀefjlee HeÀej ceesþer ÒeMeemekeÀer³e ³eb$eCee meppe
þsJeeJeer ueeieles. DeÒel³e#e keÀj ueneve ueneve jkeÌkeÀceebHewkeÀer DemebK³e ueeskeÀebkeÀ[tve Jemetue keÀjeJes
ueeieleele. l³eecegUs Jemegueer®ee Ke®e& yeje®e p eemle Demelees.
4)ye®eleerJej ÒeefleketÀue HeefjCeece (Unfavourable effect on Saving ):ns
JemletJejerue keÀj Demeu³eecegUs Jemlet®³ee efkebÀceleerle meceeefJe<ì Demeleele. l³eecegUs ueeskeÀeb®ee Ke®e&
Jee{tve ye®ele keÀceer nesles.
5) peeie©keÀlee veme les(Unconciousness) :DeÒel³e#e keÀjeb®ee ne Jemlet®³ee efkebÀceleerle
meceeefJe<ì Demeu³eecegUs lees osleevee peeCeJele veenerle l³eecegUs keÀjoel³eeceO³es peeie©keÀlee efvecee&Ce
nesle veener. mejkeÀej DeeHeu³ee HewMee®ee keÀmee GHe³eesie keÀjles nîeeye eyele veeieefjkeÀ Goemeerve
Demeleele.
5.4.2 keÀjslej GlHeVe (Non Tax revenue) :
mejkeÀejuee efceUCeeN³ee GlHeVee®ee meJee&le cenÊJee®ee ceeie& ne keÀj pejer Demeuee lejer
keÀjeJ³eefleefjkeÌle efceUCeeN³ee GlHeVee®eener, SketÀCe Ke®ee&le cenÊJee®ee Jee ìe Demelees. keÀjslej
GlHeVeeceO³es Keeueerue ceeiee&®ee meceeJesMe neslees :
1) Devegoeve Je osCei³ee (Grants and Gifts) :SkeÀ mejkeÀej ogmeN³ee mejkeÀejuee pes
DeLe&mene³³e keÀjles l³eeme Devegoeves cnCeleele. cnCepes®e keWÀê mejkeÀejkeÀ[tve jep³emejkeÀ ejuee
lemes®e jep³emejkeÀejkeÀ[tve mLeeefvekeÀ mejkeÀejuee peer meeJe&peefvekeÀ DeLeJee efJeMes

Page 59

58kesÀueer peeles l³eeme Devegoeves cnCeleele. Goe. Yeejle mejkeÀej HeeCeerHegjJeþe ³eespevee, HegveJe&meve
³eespevee, PeesHe[HeÆer megOeejCee , jmles yeebOeCes, IejkegÀue ³eespevee Fl³eeoer.
mejkeÀejuee pes Keepeieer mebmeLeskeÀ[tve DeLeJee J³ekeÌleerkeÀ[tve peer DeeefLe&keÀ ceole efceUles
l³eeme osCei³ee Demes cnCeleele. osCei³ee nîee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer, ³eg× ³eeJesUer osMeÒesce Je peve keÀu³eeCe
³ee YeeJevesves efou³ee peeleele. Goe. ceneje<ì^eleerue ueeletj Heefjmejele YetkebÀHe Peeu³eeveblej DeveskeÀ
mebmLeebveer YetkebÀHeûemleebvee HegveJe&meveemeeþer osCei³ee efou³ee nesl³ee.
2) ÒeMeemekeÀer³e GlHeVe (Administrative Revenue ):ÒeMeemekeÀer³e GlHeVeele Heg{erue
yeeyeeR®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
i)MegukeÀ (Fees)
iii)HejJeevee MegukeÀ (Licenses)
iii)ob[ (Fine)
pej mejkeÀej SKeeoer mesJee GHeYeesieeJe³ee®eer Demesue lej l³eeme MegukeÀ YejeJes ueeieles. Goe.
pevce, ce=l³eg, e fJeJeen veeWoCeer MegukeÀ F.
J³ekeÌleeRvee efkebÀJee mebmLeebvee SKeeoe GÐeesie efkebÀJee mesJee meg© keÀjC³eeHetJeea mejkeÀejkeÀ[tve
HejJeevee efceUJeeJee ueeielees. lesJne l³eeme HejJeevee MegukeÀ YejeJes ueeieles. Goe. ceesìej, JeenletkeÀ,
GÐeesie H ejJeevee.
SKeeÐee J³ekeÌleerves efkebÀJee mebmLesves mejkeÀej®³ee efve³eceeJeueer®es GuuebIeve kesÀu³eeme l³eeme ob[
YejeJee ueeielees. Goe. JeenletkeÀ efve³ecee®es GuuebIeve, jsuJes efve³eceeb®es GuuebIeve, keÀj efve³eceeb®es
GuuebIeve kesÀu³eeme ob[ YejeJee ueeielees.
3) J³eeHeejer GlHeVe (Commercial Revenue) :mejkeÀej, mejkeÀejer GÐeesieeÜejs keÀener
DeeJeM³ekeÀ Jemlet DeeefCe mesJeeb®es GlHeeove nesTve l³eeb®ee HegjJeþe keÀjerle Demeles. ne mejkeÀejer
GlHeVee®ee ÒecegKe Yeeie Deens. Goe. Heesmì Ke el³ee®es GlHeVe, jsuJes®es GlHeVe, J³eepe, mejkeÀejer
keÀejKeeves ³eeb®es GlHeVe F.
DeMee ÒekeÀejs meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es keÀj Je keÀjslej GlHeVe Demes oesve ceeie& Deensle Je Heg{erue
lekeÌl³eeÜejs les mecepeCes Depetve meesHes nesF&ue.
lekeÌlee ¬ eÀ.5.1 meeJe&peefvekeÀ GlHeVe
munotes.in

Page 60

595.5keÀjeIeele, keÀjYeej DeeefCe keÀjmeb¬eÀceCe (IMPACT, INCIDENCE &
SHIFTING OF TAX)
keÀjeIeele, keÀjYeej DeeefCe keÀjmeb¬eÀceCe ³ee eflevner mebkeÀuHevee keÀj DeekeÀejCeerMeer mebyebefOele
Deensle. keÀj DeekeÀejCeer Je Jemetueer ³ee Òeef¬eÀ³esle Jejerue leervner mebkeÀuHeveeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. p³ee
J³ekeÌleerJej keÀj DeekeÀejuee peelees l³ee®e J³ekeÌleerkeÀ[tve lees Jemetue kesÀuee peele veener. keÀj DeekeÀejuee
peeCeejer J³ekeÌleer JesieUer Demeles Deeef Ce keÀj osCeejer J³ekeÌleer JesieUer Demeles. ³ee yeeyeeRMeer keÀjeIeele,
keÀjYeej, keÀjmeb¬eÀceCe ³ee mebkeÀuHevee mebyebefOele Deensle.
De) keÀjeIeele (Impact of tax) :
keÀje®ee DeeIeele p³ee J³eeqkeÌleJej meg©Jeeleeruee He[lees l³eeme keÀjeIeele cnC eleele. p³ee
J³ekeÌleerJej meg©Jeeleeruee keÀjeIeele He[lees leer J³ekeÌleer keÀe³eosMeerjefjl³ee keÀj YejC³eeme peyeeyeoej
Demeles. l³ee J³ekeÌleerJej keÀjIeele nesle Demelees. Goe. Meemeve GlHeeokeÀebJej meg©Jeeleeruee keÀj
DeekeÀejlees lesJne GlHeeokeÀe bvee mejkeÀejves l³eeb®³eeJej pesJe{îee jkeÀces®eer keÀj DeekeÀejCeer kesÀuesueer Deens
lesJe{e keÀj YejeJee ueeielees. cnCepes®e l³eeb®³eeJej keÀjeIeele He[le Demelees.
ye)keÀjYeej (Incidence of tax) :
meeJe&peefvekeÀ meÊeebveer ueeJeuesu³ee keÀje®es DeesPes Debeflecele: kegÀCeeJej He[les ns meebieCes cnCepes
keÀjYeej nes³e. keÀje®ee Yeej MesJeìer p³ee J³ekeÌleeruee menve keÀjeJee ueeielees l³eeme keÀjYeej cnCeleele.
keÀjmeb¬eÀceCee®eer Òeef¬eÀ³ee pesLes mebHeles lesLes keÀjYeej He[lees. keÀje®ee Yeej menve keÀjCeejer J³ekeÌleer
Debeflece GHeYeeskeÌlee Demeles. leer kegÀCeekeÀ[sner keÀj {keÀuet MekeÀle veener lej mJele: keÀje®ee Yeej menve
keÀjle Demeles.
keÀjYeejeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors affecting incidence of tax ):
1) Jemleg Je mes Jeeb®eer ceeieCeer -Jemleg Je mesJeeb®³ee ceeieCeerJej keÀjYeej DeJeuebyetve Demelees. Jemleg Je
mesJeeb®eer ceeieCeer Jee{u³eeme keÀjYeejele Jee{ nesles. ³eeGueì Jemleg Je mesJeeb®³ee ceeieCeerle Ieì Peeu³eeme
keÀjYeejele Ieì nesles.
2)Jemleg ®es mJe©He -DeVeOeev³eemeejK³ee peerJeveeJeM³ekeÀ Jemlegb®³ee efkebÀceleerle Jee{ Peeueer lej
ueeskeÀeb®eer ceeieCeer keÀceer nesle veener cnCetve peerJeveeJeM³ekeÀ JemlegbJej peemle keÀjYeej Demelees. ³eeGueì
®ewveer®³ee Jemlegb®eer ceeieCeer ueJeef®ekeÀ Demeu³eev es, l³eeb®³ee efkebÀceleer Jee{u³eeme l³eeb®eer ceeieCeer keÀceer nesles.
cnCetve ®ewveer®³ee JemlegbJej keÀceer keÀjYeej Demelees.
3)keÀjeb®es oj -keÀjeb®es oj peemle Demeu³eeme keÀjYeej peemle Demelees, DeeefCe keÀjeb®es oj keÀceer
Demeu³eeme keÀjYeej keÀceer Demelees. keÀejCe MeemeveekeÀ[tve DeekeÀeju³ee peeCeeN³ee keÀje®es HetCe&HeCes
meb¬eÀceCe Heg{®³ee J³ekeÌleerkeÀ[s nesle Demeles.
4)HegjJeþîee®es mJe©He -HegjJeþe ueJeef®ekeÀ Demesue Je l³eele leelkeÀeU Jee{ keÀjlee ³esle Demesue lej
keÀjYeej k eÀceer Demelees. keÀejCe p³ee Jemlegb®ee HegjJeþe peemle, l³eeb®eer Kejsoer DeeJeM³ekeÀlesÒeceeCes kesÀueer
peeles. ³eeGueì HegjJeþe DeueJeef®ekeÀ Demeu³eeme Je l³eele leelkeÀeU Jee{ nesle vemesue lej ceveg<³e DeMee
Jemlegb®eer Kejsoer keÀ©ve þsJelees cnCe tve HegjJeþe DeueJeef®ekeÀ Demesue lej keÀjYeej peemle Demelees.munotes.in

Page 61

605)GlHeVee®es mJe©He -J³ekeÌleer®es GlHeVe peemle Demeu³eeme ceeieCeer peemle Demeles DeeefCe ceeieCeer
peemle Demeles cnCetve keÀjYeej peemle Demelees. ³eeGueì GlHeVe keÀceer Demeu³eeme ce eieCeer keÀceer Demeles
DeeefCe ceeieCeer keÀceer cnCetve keÀjYeejner keÀceer Demelees.
6)lespeer, ceboer®eer HeefjefmLeleer -lespeer®³ee HeefjefmLeleerle ueeskeÀeb®³ee neleele GlHeVe peemle Demeles Je
les ceeieCeer peemle keÀjle Demeleele cnCetve keÀjY eej peemle Demelees. ³eeGueì ceboer®³ee HeefjefmLeleerle
ueeskeÀeb®³ee neleele GlHeVe keÀceer Demeles, ceeieCeerle Ieì Peeuesueer Demeles l³eecegUs keÀjYeej keÀceer Demelees.
keÀjYeeje®es ÒekeÀej :
[e@. [euìve ³eebveer Heg{erue keÀjYeeje®es ÒekeÀej mee befieleues Deensle.
1) ceewefêkeÀ keÀjYeej -ceewefêkeÀ keÀjYeej cnCepes HewMee®³ee ©Heele efou³ee peeCeeje keÀj. J³ekeÌleer
DeeHeu³ee GlHeVeeletve efJeefMe<ì jkeÌkeÀce keÀj cnCetve osles lesJne efle®³eeJej ceewefêkeÀ keÀjYeej Ie[le
Demelees. ceewefêk eÀ keÀjYeeje®es Heg{erue oesve ÒekeÀej Deensle.
De) Òel³e#e ceewefêkeÀ keÀjYeej -J³ekeÌleer cegês®³ee efkebÀJee HewMee®³ee mJe©Heele peer jkeÌkeÀce mejkeÀejuee
osles lees keÀje®ee Òel³e#e ceewefêkeÀ Yeej nes³e. J³ekeÌleer DeeHeu³ee GlHeVeeletve ne keÀj o sle Demeles.
ye) DeÒel³e#e ceewefêkeÀ keÀjYeej -p³eeJesUsme keÀj GlHeVe efceUefJeC³eeDeeOeer®e Jemetue kesÀues peeleele
l³eeme DeÒel³e#e ceewefêkeÀ keÀjYeej Demes cnCeleele. Goe. GlHeeove, J³eeHeejer, GlHeVe efceUC³eeDeeOeer®e
keÀj osle Demeleele. Jemleg ®eer efJe¬eÀer Peeu³eeveblej les ne keÀj Jemetue keÀjleele.
2)JeemleefJekeÀ keÀjYeej -keÀj efou³eecegUs J³ekeÌleeRvee pees l³eeie menve keÀjeJee ueeielees l³eeuee
JeemleefJekeÀ keÀjYeej Demes cnCeleele. JeemleefJekeÀ keÀjYeeje®es oesve ÒekeÀej Heg{erueÒ eceeCes -
De) Òel³e#e JeemleefJekeÀ keÀjYeej -keÀj efou³eecegUs J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee megKee®ee l³eeie keÀjeJee
ueeielees. DeeHeu³ee iejpee keÀceer keÀjeJ³ee ueeieleele, ne l³eeie cnCepes®e JeemleefJekeÀ keÀjYeej nes³e.
ye) DeÒel³e#e JeemleefJekeÀ keÀj Yeej -keÀj DeekeÀejCeercegUs Jemleg®eer efkebÀcele Jee{les l³eecegUs l³ee
Jemleg®eer ceeieCeer keÀceer nesles. cnCepes®e leer®ee GHeYeesie keÀceer neslees ne DeÒel³e#e JeemleefJekeÀ keÀjYeej
nes³e.
keÀ)keÀj meb¬eÀceCe -
keÀj ogmeN³eekeÀ[s {keÀueC³ee ®³ee Òeef¬eÀ³esme keÀj meb¬eÀceCe cnCeleele. p³ee J³ekeÌleerJej keÀj
DeekeÀejuee peelees leer J³ekeÌleer Meemeveeuee keÀj osles HeCe leer J³ekeÌleer keÀje®ee Yeej menve keÀjles®e Demes
veener. leer J³ekeÌleer lees keÀj Heg{s efkebÀJee ceeies {keÀueles. ³ee keÀj {keÀueC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle keÀjmeb¬eÀceCe
cnCeleele. l³ee®es oesve ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes -munotes.in

Page 62

611) Heg{s nesCeejs keÀj meb¬eÀceCe / Hegjesieeceer keÀj meb¬eÀceCe -
pesJne keÀj Heg{s {keÀueuee peelees lesJne l³eeuee Hegjesieeceer keÀj meb¬eÀceCe cnC eleele. Goe. pesJne
GlHeeokeÀeJej keÀjeIeele neslees lesJne ne keÀj lees efkeÀjkeÀesU efJe¬esÀl³eekeÀ[s {keÀuelees Je efkeÀjkeÀesU
efJe¬esÀlee ûeenkeÀekeÀ[s {keÀuelees, DeMeeÒekeÀejs Hegjesieeceer keÀjmeb¬eÀceCe nesTve ner Òeef¬eÀ³ee ûeenkeÀebJej
³esTve Le ebyeles.
2) ceeies nesCeejs keÀjmeb¬eÀceCe / Òeefleieeceer keÀjmeb¬eÀceCe -
pesJne keÀj ceeies {keÀueuee peelees lesJne l³eeme Òeefleieeceer keÀjmeb¬eÀceCe cnCeleele. Goe.
GlHeeokeÀekeÀ[tve keÀ®®³ee ceeuee®ee HegjJeþe keÀjCeeN³ee J³eeHeejekeÀ[s DeeefCe keÀ®®³ee ceeuee®ee HegjJeþe
keÀjCeeN³ee J³eeHeeN³eekeÀ[tve keÀje®³ee ceeuee®³ee GlHeeokeÀekeÀ[s keÀje®es meb¬eÀceCe nesT MekeÀles. ³ee
Òeef¬eÀ³esuee ceeies nesCeejs keÀjmeb¬eÀceCe Demes cnCeleele.
keÀjmeb¬eÀceCee®es efme×eble :
keÀjoelee keÀjmeb¬eÀceC e keÀe keÀjlees? keÀmes keÀjlees? keÀesCel³ee efoMesves keÀjlees? l³eeceeie®es
keÀejCe, ³ee meJe& ÒeMveeb®eer ³eesi³e GÊejs efceUeueer lej®e keÀjYeejemebyebOeer De®etkeÀ DeY³eeme keÀjCes Meke̳e
nesles. efvejefvejeUîee DeLe&Meem$e%eebveer keÀjeb®es meb¬eÀc eCe keÀmes nesles, ³eeJej Heg{erue ÒecegKe efme×eble ceeb[ues
Deensle.
1)keWÀefêkeÀjCe efme×eble (Concentration Theory) :keÀjmeb¬eÀcee®ee keWÀefêkeÀjCe efme×eble
ceeb[C³ee®es Þes³e efvemeie&Jeeoer DeLe&Meem$e%eebvee efoues peeles. l³eeb®³eeceles meJe& k eÀjeb®es DeesPes MesJeìer
meceepeeleerue SkeÀe IeìkeÀeJej keWÀefêle nesles. cnCetve l³eeuee keWÀefêkeÀjCe efme×eble cnCeleele. efvemeie&Jeeoer
DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes keÀje®ee Yeej MesJeìer peefceveoej Jeiee&Jej He[lees. keÀejCe ner efveJee&nHeeleUer Kee ueer
Demeu³eeves l³eeJej keÀj yemeefJelee ³esle veener. J³eepe ns Yeeb[Jeuee®³ee JeeHejeyeÎue efoues peeles. l³eecegUs
Yeeb[JeueeJejner keÀj yemeefJelee ³esle veener. HeÀkeÌle YetceerJej keÀj yemeefJeCes Meke̳e Demeles. cnCetve meJe&
keÀjeb®ee Yeej MesJeì er YetceerceeuekeÀeJej efkebÀJee peefceveoejeJej He[lees, cnCetve meJe& keÀj Yetceer®³ee
GlHeVeeletve®e efoues peeleele. efvemeie&Jeeoer DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀj jÎ keÀ©ve HeÀkeÌle
Yetceer®³ee GlHeVeeJej keÀj DeekeÀejC³eele ³eeJ ee.
2)efJekeWÀêerkeÀjCe efkebÀJee ÒemejCe efme×eble (Diffusion Theory) :ÖesWÀ®e DeLe&le%e Òees.
ce@vmeefHeÀu[ Je ke@Àvee[& ³eeb®³ee celes, keÀje®ee Yeej keÀesCel³eener SkeÀe Jeiee&Jej keWÀefêle nesle vemelees lej
keÀjYeeje®es efJelejCe nesTve meJe& mece epeIeìkeÀeuee keÀj YejeJes ueeieleele. keÀjmeb¬eÀceCee®³ee mene³³eeves
keÀje®³ee DeesP³ee®es efJeYeepeve efkebÀJee JeeìCeer nesle jenles. ³ee®ee DeLe& keÀje®es meb¬eÀceCe nesle Demeu³eeves
keÀjYeej efJekeWÀefêle neslees. Òee. ce@vmeefHeÀu[ ³eebveer ³eeyeey eleerle Demes cnìues Deens, leUîeele He[CeeN³ee
oie[eves peMeer Jeue³es le³eej nesleele lemes®e keÀjYeeje®es Demeles.
Òee. ke@Àvee[& ³eebveer Demes cnìues Deens keÀer, Yetceer, Þece Je Yeeb[Jeue keÀj ³eesi³e DeefOeJe³ee®eer
efveefce&leer keÀjleele Deeef Ce ¬eÀ³e efJe¬eÀ³ee®³ee J³eJenejeletve keÀjeb®es meceepee®³ee efJeefJeOe IeìkeÀebceO³es
efJelejCe nesles. ³ee®ee®e DeLe& keÀjYeej efJekeWÀefêle neslees.
3) DeeOegefvekeÀ efme×eble : keÀjmeb¬eÀceCee®³ee DeeOegefvekeÀ efme×eble ne [e@. ceeMe&ue®³ee efme×ebl eeJej
DeeOeeefjle Deens. Òee. mesefueieceve DeeefCe Òee. SpeJeLe& ³eebveer [e@. ceeMe&ue ³eeb®ee cetu³e efme×eble DeeOeejYetle
ceevetve keÀjmeb¬eÀceCeeyeeyele pes efJe®eej ceeb[ues Deensle l³eebvee keÀjmeb¬eÀceCee®ee DeeOegefvekeÀ efme×eble
cnCeleele.munotes.in

Page 63

62DeeOegefvekeÀ efme×ebleevegmeej keÀj ne GlHeeove Ke®ee&®ee SkeÀ Yeeie Demelees DeeefCe lees
efkebÀceleerceO³es meceeefJe<ì kesÀuee peelees. cnCetve®e keÀj meb¬eÀceCe efkebÀceleerle yeoue nesTve®e Ie[tve ³esles.
pej keÀje®ee keÀener®e HeefjCeece efkebÀceleer Jej nesle vemesue lej les meb¬eÀefcele kesÀues peele veener. keÀjmeb¬eÀceCe
Je keÀjYeej ³ee oesvner iees<ìer efkebÀcele efveOee&jCe Òeef¬eÀ³esJej DeJeuebyetve Demeleele. DeeefCe efkebÀcele efveOee&jCe
Òeef¬eÀ³ee ner ceeieCeer HegjJeþîee®³ee mebkeÀueveeletv e þjles. cnCetve pes IeìkeÀ ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeeuee
ÒeYeeefJele keÀjleele les®e IeìkeÀ keÀjYeej, keÀjmeb¬eÀceCe Òeef¬eÀ³esJejner HeefjCeecekeÀejkeÀ þjleele.
5.6meeJe&peefvekeÀ Ke®e& (PUBLIC EXPENDITURE)
meeJe&peefvekeÀ DeHeJ³e³ee®ee cenÊJee®e e Yeeie cnCepes meeJe&peefvekeÀ Ke®e& ne nes³e. DeefuekeÀ[®³ee
keÀeUele meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es cenÊJe Jee{le Deens. HetJeea®³ee keÀeUer mejkeÀej®eer keÀe³ex cegK³elJes keÀ©ve
Debleie&le Meeblelee Je HejkeÀer³e Dee¬eÀceCeeHeemetve mebj#eCe ³eeHe³e¥le ce³ ee&efole nesleer. Hejblet Deepe mejkeÀej®eer
keÀe³ex ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ueer Deensle. DeeefCe ueeskeÀ keÀu³eeCekeÀejer jep³e ner mebkeÀuHevee meJe&meeceev³e
Peeueer Deens. 1930 ®³ee ceneceboer®³ee keÀeUeveblej Ke®ee&®es cenÊJe Òee. pes.Sce. kesÀvme ³ eebveer HetCe&
jespeieej efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves ceev³e kessÀues nesles.
De@[e@uHeÀ Je@ievej ³ee pece&ve DeLe&Meem$e%eeves HeÀej HetJeea DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesle jep³ee®³ee
Jee{l³ee GHe¬eÀceeyeeyele®³ee efme×eble ceeb[uee neslee. l³eeb®³ ee efveefj#eCeele Deeues keÀer peieele meJe&$e
mejkeÀejer Ke®e& JesieJesieUîee keÀejCeeves Jee{le iesuee Deens. mejkeÀejuee efJeefJeOe mJe©Hee®eer keÀe³ex lej
keÀjeJeer ueeieleele HeCe ³eeefMeJee³e mebj#eCe, efMe#eCe, oUCeJeUCe Fl³eeoer HejbHejebiele mJe©H ee®³ee
keÀe³ee&Jej mejkeÀejuee Ke®e& keÀjeJee ueeielees. efJekeÀefmele Je DeefJekeÀefmele DeMee oesvner DeLe&J³eJemLesle ne
Ke®e& melele Jee{lees Deens.
meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®eer JewefMe<ìîes :
1) mebj#eCe cegueYetle GÐeesie l³eeJejerue mejkeÀej®ee Ke®e & DeefveJee³e& Demelees lees Keepeieer mebmLee efkebÀJee
J³ekeÌleer keÀ© MekeÀle veener.
2) meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®ee GÎsMe ne veHeÀe efceUJeCes vemetve cenÊece meeceeefpekeÀ ueeYe ne Demelees.
Keepeieer Ke®ee&®ee GÎsMe cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjCes ne De melees.
3) keÀener DeeflecenÊJee®es Ke®e& osKeerue mejkeÀej mJele: keÀjlees. Goe. efMe#eCe, mJeemL³e,
cneleejHeCee®eer lejleto.
4) mejkeÀejer Ke®ee&®ee J³eeHe melele Jee{le Demeu³eecegUs mejkeÀejer Ke®ee&le Jee{ melele Jee{ nesle
Demeles.
5) mejkeÀejer Ke®e& ne keÀener JesUe DeveeJeM³ekeÀ Demelees. keÀener efJeefMe<ì YeeJevee peeCeC³eekeÀefjlee,
keÀener ©{er Je mebkesÀle HeeUC³eekeÀefjlee lees keÀjeJee ueeielees cnCetve lees DeveeJeM³ekeÀ Demeuee lejer
ìeUlee ³esle veener.munotes.in

Page 64

635.7 meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®e s ÒekeÀej (CLASSIFICATION OF PUBLIC
EXPENDITURE)
1) cenmetueer Ke®e& DeeefCe Yeeb[Jeueer Ke®e& :
Yeejlee®³ee DeboepeHe$ekeÀe®es oesve Yeeieele efJeYeepeve kesÀues peeles, De) cenmetueer Keeles, ye)
Yeeb[Jeueer Keeles. cenmetueer Keel³eeJej cenmetueer GlH eVe DeeefCe cenmetueer Ke®ee&®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
lej Yeeb[Jeueer Keel³eeJej Yeeb[Jeueer GlHeVe DeeefCe Yeeb[Jeueer Ke®ee&®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
De) cenmetueer Ke®e& -cenmetueer Ke®ee&uee®e `®eeuet Ke®e&' Demes cnCeleele. cenmetueer Ke®e& cnCepes Demee
Ke®e& Jee{ nesle veener efkebÀJee mejkeÀej®eer osCeer meceeHle nesle veener. cenmetueer Ke®e& ne mejkeÀej®³ee
owvebefove yeeyeeRJej nesCeeje Ke®e& Demelees. cenmetueer Ke®ee&®es ³eespevee Ke®e& Je ³eespevesJej Ke®e& Demes
JeieeakeÀjCe k esÀues peeles. keWÀê mejkeÀej®³ee ³eespevee cenmetueer Ke®ee&le ke=ÀûeeceerCe efJekeÀeme peueefmeb®eve Je Hetjefve³eb$eCe, Tpee&, GÐeesie Je Keefvepe, JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe,
efJe%eeve, leb$e%eeve Je He³ee&JejCe , meeceev³e Je meeceeefpekeÀ mesJee, efMe#eCe, Deejesi³e F. Jejerue ®eeuet
Ke®ee&®ee meceeJesMe kesÀuee peelees lej ³eespeveslej cenmetueer Ke®ee& J³eepe, mebj#eCe, Devegoeve, efveJe=Êeer
Jesleve, Heesefueme, DeLe& meene³³e, vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer efveJee jCe Ke®ee&®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
ye) Yeeb[Jeueer Ke®e& -Yeeb[Jeueer Ke®e& cnCepes Demee Ke®e& keÀer p³eecegUs osMee®³ee ceeueceÊesle Jee{
nesles. mejkeÀej®eer osCeer keÀceer nesleele. Yeeb[Jeueer Ke®ee&®ee mebyebOe oerIe&keÀeUeMeer ³esle Demele es. Yeeb[Jeueer
Ke®ee&®esner ³eespevee Ke®e& Je ³eespeveslej Ke®e& Demes JeieeakeÀjCe kesÀues peeles. ³eespevee Ke®ee&le
keWÀêmejkeÀej®³ee efJeefJeOe efJekeÀemeelcekeÀ ³eespevee, jep³eebvee efJekeÀemeelcekeÀ ³eespeveebmeeþer efouesues
Devegoeve, ceole F. ® ee meceeJesMe kesÀuee peelees. lej ³eespeveslej Ke®ee&le Yeeb[Jeueer mebj#eCe Ke®e&,
meeJe&peefvekeÀ GHe¬eÀceebvee keÀpe&, jep³eebvee keÀpe&, efJeosMe mejkeÀejuee keÀpe& F. Ke®ee&®ee meceeJesMe kesÀuee
peelees.
2) efJekeÀeme Je efJekeÀemeslej Ke®e& (Deve lopment and Non -development
expenditure) :Debleie&le megjef#elelee, keÀe³eoe Je megJ³eJemLee jeKeC³eemeeþer kesÀuee peeCeeje Ke®e&
ne efJekeÀemeslej Ke®e& mecepeuee peelees. Goe. meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®es J³eepe, Heesefueme, leg©bie, v³ee³eeue³e,
mewv³e Fl³eeoer yeeyeeRJejerue Ke®e& ³ee mJejHee®ee Demelees.
efJekeÀeme Ke®ee&le peueefmeb®eve, ÒekeÀuHe, jsuJes Je jmles JeenletkeÀ, Mesleer Je DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme
Fl³eeoer efoIe&keÀeueerve Ke®ee&®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. efMe#eCe Je mebMeesOev e ³eeJejerue Ke®e&ner efJekeÀeme
Ke®e& ceeveuee peelees.
Devegoeve (Subsidy) :MeemekeÀer³e Devegoeve ns Meemeveeves J³ekeÌleer, J³eeHeejer Jee mebmLeebvee efouesues
ueeYe nes³e. yengleskeÀJesUe ns Hewmee efkebÀJee keÀjmeJeuele DeMee ÒekeÀejs efoueer pee les. Yeejleele Devegoeve Ke®e&
ne Meemevee®ee ceesþe Ke®e& Deens.munotes.in

Page 65

645.8legìer®³ee mebkeÀuHevee (CONCEPTS OF DEFICIT)
osMee®es DeboepeHe$ekeÀ le³eej keÀjleevee DeeIeeceer DeeefLe&keÀ JekeÀjeJee ueeieCeeje Ke®e& ³ee b®ee efJe®eej nesle Demelees. DeveskeÀ je<ì^ebceO³es efJekeÀemeKe®e& Je efJekeÀemeslej Ke®e&
Jee{u³eeves DeboepeHe$ekeÀele letì efvecee&Ce nesle Demeles. DeMeeJesUer l³ee osMee®³ee Meemeveeme legìer®ee
DeLe&YejCee keÀjeJee ueeielees. ueeskeÀebkeÀ[tve G®eue IesCes, ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[tve G®eue IesCes DeMee ceeiee¥®ee
DeJeuebye kesÀuee peelees.
legìer®³ee efJeefJeOe mebkeÀuHevee :
1) cenmetueer letì (Revenue deficit) :Meemevee®³ee DeboepeHe$ekeÀele pecee nesCeejer cenmetueer
ÒeeHleer DeeefCe cenmetueer Ke®e& ³eeb®ee meceeJesMe neslees. pesJne cenmetueer Ke®e& ne cenmetueer ÒeeHleerHes#ee peemle
Demelees lesJne cenmetueer letì efvecee&Ce nesles. Meemeveeuee cenmetueer ÒeeHleer oesve m$eesleebHeemetve nesles, les
cnCepes keÀj Je keÀjslej m$eesle DeveskeÀ Òel³e#e keÀj pemes Dee³ekeÀj, J³eJemee³e keÀj, Fl³eeoer lemes®e
DeÒel³e#e keÀj pemes, efJeef¬eÀkeÀj ³eebHeemetve DeeefCe efJeefJeOe keÀjslej m$eesleebHeemetve Goe. keÀpee&Jejerue ÒeeHle
Peeuesues J³eepe, ob[, efMe#ee, MegukeÀ, ueeYeebMe Fl³eeoer ceeiee&let vener mejkeÀejer eflepeesjerle cenmetue pecee
neslees. l³ee®eÒeceeCes mejkeÀejuee Iesleuesu³ee keÀpee&Jejerue osCeer osCes, mebj#eCe, meeceev³e ÒeMeemeve,
Deejesi³e, oUCeJeUCee®eer megefJeOee ³eeJej cenmetueer Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
DeboepeHe$ekeÀ eleerue cenmetueer Keel³eeJej pesJne Demee cenmetueer Ke®e& ne cenmetueer ÒeeHleerHes#ee
DeefOekeÀ neslees, lesJne cenmetueer letì GÓJeles. ner letì keÀceer keÀjC³eemeeþer Meemeveeme SkeÀlej keÀjeb®es
ÒeceeCe Jee{Jetve cenmetueer ÒeeHleer Jee{JeeJeer ueeie les. Dev³eLee cenmetueer Ke®ee&le keÀHeele keÀjeJeer ueeieles.
cenmetueer letìerle Yeeb[Jeueer Keel³eeJejerue legìer®ee meceeJesMe nesle veener.
2) DeboepeHe$ekeÀer³e letì (Budgetary deficit) :DeboepeHe$ekeÀer³e letì ner cenmetueer
letìerHes#ee J³eeHeke À DeMeer mebkeÀuHevee Deens. ³eele Meemevee®eer SketÀCe ÒeeHleer DeeefCe SketÀCe Ke®e& ³eeleerue
letì efJe®eejele Iesleueer peeles. DeLee&le ³eeÒekeÀej®³ee legìerle cenmetueer Keel³eeJejerue lemes®e Yeeb[Jeueer
Keel³eeJejerue letìner meceeefJe<ì nesle Deme les. DeMeer ner J³eeHekeÀ letì Ye©ve keÀe{C³eemeeþer Meemeveeuee
DeeHeu³ee efjPeJn& yeBkesÀkeÀ[erue þsJeeRceO³es keÀHeele keÀjeJeer ueeieles efkebÀJee 91 efoJemeeb®eer ì^sPejer efyeues peejer
keÀ©ve efjPeJn& ceeO³eceeletve Hewmee GYeejeJee ueeielees. DeMee jerleerves DeboepeHe$ekeÀer³e letì Ye©ve
keÀe{C³ee®³ee Òeef¬eÀ³esuee®e legìer®ee DeLe&YejCee Demes cnìues peeles. Hejbleg l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle
®eueveefJemleej neslees DeeefCe YeeJeJee{ nesC³ee®ee OeeskeÀe Demelees.
DeboepeHe$ekeÀer³e letìer®es m eceerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes ceeb[ues peeles.
BD = (RE + CE + NDL) -(RR + G + DB + FB) = TB + CB
³esLes BD-DeboepeHe$ekeÀer³e letì
RE-cenmetueer Ke®e&
CE-Yeeb[Jeueer Ke®e&
NDL-efveJJeU osMeebleie&le keÀpe& efJelejCemunotes.in

Page 66

65RR-cenmetueer ÒeeHleer
G-Devegoeves
DB-osMeebleie&le GlHeVe
FB-efJeosMeer GlHeVe
TB-ì^sPejer efyeues
CB-jesKe efMeuuekeÀ (efjPeJn& yeBkesÀkeÀ[erue)
3) jepekeÀesDeboepeHe$eke Àer³e letì ner KeN³ee DeLee&ves letì ceeHeC³ee®es ³eesi³e meeOeve Deens. jepekeÀesDeboepeHe$ekeÀer³e legìerHes#ee J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee Demetve l³eele mejkeÀej®eer yeepeejeleerue GlHeVe DeeefCe
os³eles®eener meceeJesMe neslees. Lees[ke̳ee le jepekeÀesMeemevee®³ee peceeKe®ee&efMeJee³e keÀpe&HejleHesÀ[ nesCes lemes®e Devegoeve efceUCes ³eemeejK³ee Yeeb[Jeueer
ÒeeHleer®eener meceeJesMe neslees.
meg$e©Heele : FD = RR + CR -TE
FD-jepekeÀesRR-cenmetueer ÒeeHleer
CR-Yeeb[Jeueer ÒeeHleer
TE-SketÀCe Ke®e&
BD-DeboepeHe$ekeÀer³e letì
jepekeÀesDemeu³eeves mejkeÀej® ee keÀpe&yeepeejerHeCee oMe&efJeCeejs les SkeÀ meeOeve Deens Demes ceeveleele. osMeer Je
efJeosMeer G®eue nesJetve jepekeÀes4) ÒeeLeefcekeÀ letì (Primary deficit) :³eeDeeOeer Heeefnuesu³ee jepekeÀes³eeHetJeea G®eueuesu³ee keÀpee&Jejerue J³eepee®eener meceeJesMe kesÀuee peelees. meO³ee®eer letì jemleHeCes
oMe&efJeC³eemeeþer ÒeeLeefcekeÀ letì ner mebkeÀuHevee JeeHejueer peeles. DeLee&le jepekeÀeskeÀpee&Jejerue J³e epee®eer jkeÌkeÀce Jepee kesÀu³eeme DeeHeCeeme ÒeeLeefcekeÀ letì GHe³eesieer þjles.
5) cegêeOeeefjle letì (Monetised deficit) :HeejbHeeefjkeÀ He×leerves peer DeLe&mebkeÀuHeer³e letì
ceeb[ueer peeles Demes. l³eele Þeer. megKece³e ®e¬eÀJeleea (1985) ³eebv eer megOeejCee meg®eefJeueer DeeefCe
ceO³eJeefle& yeBkesÀkeÀ[tve Meemeveeuee efouesu³ee HewMee®³ee DeeOeejs Meemevee®es jepekeÀes³esleerue. Lees[ke̳eele efjPeJn& yeBkesÀ®³ee Meemeveeme nesCeeN³ee HeleHegjJeþîeeleerue yeoueevegme ej J³ekeÌle
nesCeeN³ee legìerme cegêeOeeefjle letì Demes cnCeleele.
meg$e©Heele :
MD = TB + GS with RBI
MD-cegêeOeeefjle letì
TB-ì^sPejer efyeues
GS-efjPeJn& yeBkesÀkeÀ[erue leejCesmunotes.in

Page 67

665.9 letìer®ee DeLe&YejCee (IMPORTANCE OF DEFICIT
FINANCI NG)
1929 ®³ee peeieeflekeÀ ceneceboer®³ee HeeMJe&YetceerJej 1936 ceO³es kesÀvmeves `kesÀvmeve efLeDejer'
veeJee®es HegmlekeÀ efueefnues Je l³eeveblej legìer®ee DeLe&YejCee ner mebkeÀuHevee peieYejele Òe®eefuele Peeueer.
lelkeÀeueerve yesjespeieejer keÀc eer keÀjC³ee®ee GHee³e cnCetve kesÀvmeves letìer®³ee DeLe&YejCee®eer efMeHeÀejme kesÀueer
nesleer. ’pesJne mejkeÀejer DeboepeHe$ekeÀeleerue Ke®e& ne ÒeeHleerHes#ee DeefOekeÀ Demelees lesJne l³eele letì
efvecee&Ce nesles. ner letì efJeefJeOe ceeiee¥veer Ye© ve keÀe{C³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes®e legìer®ee DeLe&YejCee nes³e.“
legìer®³ee DeLe&YejCee®es cenÊJe KeeueerueÒeceeCes -
1) HewMee®³ee HegjJeþîeele Je=×er -$etìer®³ee DeLe&YejCee keÀjC³eemeeþer Meemeve SkeÀlej ceO³eJeleea
yeBkesÀkeÀ[tve G®eue Iesles efke bÀJee veJeerve ®eueveefveefce&leer keÀ©ve les DeLe&J³eJemLesle efJekeÀemekeÀeceeb®³ee
ceeO³eceeletve DeeCeles. HeefjCeeceer ueeskeÀeb®eer GlHeVeHeeleUer DeeefCe ¬eÀ³eMekeÌleer Jee{les. ceO³eJeleea yeBkesÀ®ee
Meemeveeuee nesCeeje HeleHegjJeþe Jee{u³eeves ye BkesÀuee jeKeerJe efveOeerle Jee{ keÀjeJeer ueeieles. HeefjCeeceer
ceêeiegCekeÀ lelJeevegmeej jeKeerJe efveOeer®³ee keÀener Heìerves HewMee®ee DeLe&J³eJemLesleerue HegjJeþe Jee{lees.
DeeefLe&keÀ ceboer®eer HeefjefmLeleer otj keÀjC³eemeeþer kesÀvme®³ee cele s HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®³ee keÀcelejlescegUs
DeeefLe&keÀ ceboer ³esles. ³eeHeefjefmLeleerle ueeskeÀebkeÀ[s GlHeVe vemeles Je ceeieCeer keÀceer nesles, ³ee HeefjefmLeleerJej
ceele keÀjC³eemeeþer mejkeÀej meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{ keÀ©ve jespeieej mebOeer efvecee&Ce keÀ© MekeÀlees.
Hejbleg cebefo®³ee keÀeUele lesner Meke̳e vemeu³eeves veJeerve ®euevee®eer efveefce&leer keÀ©ve letìer®ee DeLe&YejCee
kesÀuee peelees.
2) ³eg×keÀeueerve Ke®e& YeeieefJeC³eemeeþer : ³eg×keÀeUele mejkeÀej®³ee Ke®ee&le D e®eevekeÀHeCes Jee{
nesles. ³eg×keÀeueerve Ke®e& ìeUlee ³esle veener. ne De®eevekeÀHeCes efvecee&Ce Peeuesuee Ke®e& keÀjC³eemeeþer
letìer®³ee DeLe&YejC³ee®ee DeJeuebye kesÀuee peelees.
3) DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer -DeuHeefJekeÀefmele je<ì^ebvee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee oj
Gb®eeJeC³eemeeþer DeveskeÀ efJekeÀemeelcekeÀ ³eespevee jeyeJeeJ³ee ueeieleele. l³eemeeþer Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Ke®e&
keÀjeJee ueeielees. ne Ke®e& keÀjC³eemeeþer DeuHeefJekeÀefmele je<ì^ebkeÀ[s Hegjsmes Yeeb[Jeue vemel es cnCetve
letìer®ee DeLe&YejCee keÀ©ve ne Ke®e& kesÀuee peelees.
4) iegbleJeCetkeÀer®ee oj Jee{efJeC³eemeeþer : DeuHeefJekeÀefmele osMeeleerue ueeskeÀeb®es oj[esF& GlHeVe keÀceer
Demeles l³eecegUs l³eeb®eer ye®ele keÀceer Demeles. DeeefCe l³eecegUs iegb leJeCetkeÀ keÀceer Demeles Je Yeeb[Jeueefveefce&leer
keÀjC³eemeeþer De[®eCeer ³esleele. DeMee efmLeleerle iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer mejkeÀejuee Heg{ekeÀej I³eeJee
ueeielees. mejkeÀej legìer®ee DeLe&YejCee keÀ©ve osMeeleerue meeJe&peefvekeÀ GHe¬eÀceeceO ³es iegbleJeCetkeÀ keÀjles.
l³eeletve GlHeeoveele, jespeieejele DeeefCe GlHeVeele Jee{ nesles.
5) keÀu³eeCekeÀejer ³eespeveebJej Ke®e& keÀjC³eemeeþer -DeeOegefvekeÀ keÀeUele peieeleerue DeveskeÀ
je<ì^ebveer keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®ee efmJekeÀej kesÀuee Deens. l³eecegUs efMe#eCe, Deejesi³e, jenCeerceeve,
mJe®ílee, HeeCeerHegjJeþe, efJepeHetjJeþe, JeenletkeÀ J³eJemLee ³eeb®³eeJej mejkeÀejuee Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Ke®e&munotes.in

Page 68

67keÀjeJee ueeielees. osMeeleerue Òel³eskeÀ veeieefjkeÀe®³ee efnlee®³ee ¢<ìerves ne Ke®e& kes Àuee peelees. ³ee
keÀu³eeCekeÀejer ³eespeveebJej Ke®e& keÀjC³eemeeþer legìer®ee DeLe&YejCee DeeJeM³ekeÀ Demelees.
6) DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®eer Jee{leer ceeieCeer HetCe& keÀjC³eemeeþer -DeLe&J³eJemLesle DeveskeÀ
keÀejCeebveer HewMee®eer ceeieCeer k esÀueer peeles. Jele&ceevekeÀeUele JemlegefJeefvece³e peeTve Hewmee©He efJeefvece³e nesT
ueeieuee Deens. lemes®e iegbleJeCetkeÀerle Jee{ keÀjC³eemeeþer HewMee®eer ceeieCeer kesÀueer peeles. l³ee®eÒeceeCes
efJekeÀemeecegUs ueeskeÀeb®³ee GlHeVeele Jee{ nesle s, ueeskeÀ jesKelesuee ÒeeOeev³e osleele Je HewMee®eer ceeieCeer
Jee{les. ner Jee{leer ceeieCeer HetCe& keÀjC³eemeeþer legìer®ee DeLe&YejCee GHe³egkeÌle Demelees.
5.10 mejeJeemeeþer ÒeMve (QUESTIONS)
1) meeceeefpekeÀ Jemleg cnCepes keÀe³e? l³eeb®eer Jew efMe<ìîes efuene.
2) ìerHe efuene -iegCeJeÊee Jemlet
3) meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®³ee m$eesleeb®es JeieeakeÀjCe keÀje Je mHe<ì keÀje.
4) ìerHee efuene.
1) keÀj GlHeVe
2) keÀjslej GlHeVe
3) Òel³e#e keÀj
4) DeÒel³e#e keÀj
5) keÀjIeele
6) keÀjYeej
7) keÀjmeb¬eÀceCe
5) Òel³e#e keÀj Je DeÒel³e#e keÀj ³eebleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
6) keÀjYeej, keÀjeIeele Je keÀjmeb¬eÀceCe ³ee mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
7) meeJe&peefvekeÀ Ke®e& cnCepes keÀe³e? l³ee®eer JewefMe<ìîes efuene.
8) meeJe&peefvekeÀ Ke®ee& ®es ÒekeÀej keÀesCeles Deensle?
9) legìer®³ee efJeefJeOe mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
10) legìer®³ee DeLe&YejCee®es cenÊJe mHe<ì keÀje.








munotes.in

Page 69

68IeìkeÀ -6
Jemlet Je mesJee keÀj
(GOODS AND SERVICE TAX -GST)
IeìkeÀ j®evee :
6.0 GefÎ<ìîes
6.1 mebkeÀuHevee
6.2 Yeejleele GST
6.3 GSTceO³es Jeie& nesCeejs keÀj
6.4 GST®es HeÀe³eos
6.5 GST®eer J³eeHleer
6.6 mejeJeemeeþer ÒeMve
6.7 meboYe&met ®eer
6.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
Jemleg Je mesJee keÀje®eer mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
GST®es JeieeakeÀjCe DeY³eemeCes.
GST®es HeÀe³eos Je J³eeHleer ³eeb®ee Dee{eJee IesCes.
6.1mebkeÀuHevee (CONCEPT)
Jemlet Je mesJee keÀj ner GlHeeokeÀeHeemetve GHe YeeskeÌl³eeHe³e¥le Jemlet DeeefCe mesJeeb®³ee HegjJeþîee®³ee
Òel³eskeÀ ìHH³eeJej ueeiet kesÀuesueer SkesÀjer keÀjÒeCeeueer Deens, pesCeskeÀ©ve mebHetCe& osMeemeeþer SkeÀ®e DeÒel³e#e
keÀj Demesue p³eecegUs Yeejle SkeÀ SkeÀerke=Àle meeceeF&keÀ yeepeej ÒemLee efHele nesF&ue. ne keÀj cetu³eJeOe&veeJej
ueeiet nesF&ue Je ûeenkeÀeJej kesÀJeU MesJe쮳ee efJe¬esÀl³eeves DeekeÀejuesu³ee keÀje®es DeesPes He[sue. l³eecegUs
mebHetCe& HegjJeþe meeKeUerleerue `keÀjeJejerue keÀj' HeefjCeece (tax on tax) ve<ì nesC³eeme ceole nesF&ue.
meO³ee peieeleerue megceejs 160 osMe VAT / GST ÒeCeeueer®ee JeeHej keÀjerle Deensle.
l³eeceOeerue meJee&efOekeÀ osMe ³egjesHeeleerue Deensle. lej ®eerveceO³esosKeerue GST ueeiet keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee
®eeuet Deens.
6.2 Yeejleele GST (GST IN INDIA)
GST ner mebkeÀuHevee meJe&ÒeLece 2004 ®³ee efJepe³e kesÀUkeÀj meefceleerves ceeb[ueer. 2006 -
07 ®³ee DeLe&mebkeÀuHeveele DeLe&ceb$eer Heer. ef®eobyejce ³eebveer 1 SefÒeue 2010 Heemetve GST ueeietmunotes.in

Page 70

69keÀjC³ee®eer IeeslelkeÀeueerve keÀeBûesme mejkeÀej GST ueeiet keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee Ieìeog©mleermeeþer
115 Jes Ieìveeog©mleer efJeOes³ekeÀ 2011 meeueer mebmeosle ceeb[ues. cee$e 15 Jeer ueeskeÀmeY ee efJemeefpe&le
Peeu³eeves efJeOes³ekeÀ J³eHeCele Peeues.
vejWê ceesoer mejkeÀejves 19 ef[meWyej 2014 jespeer, veefJeve 122 Jes Ieìveeog©mleer efJeOes³ekeÀ,
2014 ueeskeÀmeYesle cee[bues. 6 ces 2015 jespeer ueeskeÀmeYesle efJeOes³ekeÀ Heeefjle kesÀu³eeveb lej les
jep³emeYeskeÀ[s HeeþefJeC³eele Deeues. 22 peguew, 2015 jespeer ÒeJej meefceleerves DeeHeuee DenJeeue
jep³emeYesuee meeoj kesÀuee.
3 Dee@iemì, 2016 jespeer jep³emeYesves efJeOes³ekeÀ keÀener megOeejCeemeefnle Heeefjle kesÀues. l³eebHewkeÀer
keÀener megOeejCee ueeskeÀmeYesves efmJekeÀeju³ee, lej keÀener efmJekeÀeju³ee veenerle.
l³eeveblej efJeOes³ekeÀ jep³eeb®³ee mebceleermeeþer HeeþefJeC³eele Deeues. efJeOes³ekeÀeuee mebceleer osCeejs
Deemeece ns Heefnues, ceneje<ì^ 10 Jes lej Deesef[mee 16 Jes jep ³e þjues. SketÀCe 23 jep³eebveer
efJeOes³ekeÀ Heeefjle kesÀues.
8 meHìWyej, 2016 jespeer je<ì^HeleeRveer efJeOes³ekeÀeme mebceleer efoueer. 122 Jes Ieìveeog©mleer
efJeOes³ekeÀ 101 Jee Ieìveeog©mleer keÀe³eoe cnCetve efmJekeÀejC³eele Deeues.
1S e f Ò e u e ,2 0 17 Heemetve osMeYejele GSTueeiet keÀjC³ee®es efveefM®ele keÀjC³eele Deeues Deens.
6.3GSTceO³es Jeie& nesCeejs keÀj (TAXES TO BE SUBSUMED IN
GST)
Yeejleele ke@Àve[eÒeceeCes `ognsjer GST '(Dual GST) J³eJemLee Demesue l³eeceO³es keWÀê
mejkeÀejcee&Le D eekeÀejuee peeCeeje `keWÀêer³e peer.Sme.ìer.' (Central GST) DeeefCe jep³eeceeHe&Àle
DeekeÀejuee peeCeeje `jep³e peer.Sme.ìer.' (State GST) ³eeb®ee meceeJesMe Demesue. l³eeceO³es Jeie&
nesCeejs keÀj Heg{erueÒeceeCes :
A)CGST ceO³es Jeie& nesCeejs keÀj :
i.keWÀêer³e GlHeeove MegukeÀ / DeyekeÀejer keÀj
ii.DeefleefjkeÌle GlHeeove MegukeÀ
iii.Deewiv.mesJee keÀj
v.DeefleefjkeÌle meercee MegukeÀ (keÀeTbjJesefuebie [îegìer)
vi.efJeMesvii.keWÀêer³e DeefOeYeej Je GHekeÀj
B)SGSTceO³es Jeie& nesCeejs keÀj :
i.efJe¬eÀer keÀj / Jn@ì
ii.keÀjceCetkeÀ keÀjmunotes.in

Page 71

70iii.keWÀêer³e efJe¬eÀer keÀj
iv.uekeÀPejer keÀj
v.uee@ìjer, pegieej Je meÆe ³eebJejerue keÀj
vi.Kejsoer keÀj
vii.jep³e DeefOeYeej Je GHe keÀj
6.4GST®es HeÀe³eos (BENEFITS OF G ST)
De) GÐeesie Je J³eJemee³eeb®³ee ¢<ìerves HeÀe³eos :
1) keÀj Heeueve meesHes -GST J³eJemLee SkeÀe meJe&meceeJesMekeÀ ceeefnleer leb$e%eeve J³eJemLesJej
DeeOeeefjle Demesue, l³eecegUs veeWoCeer, HejleeJes, Hesc eWì Fl³eeoer keÀjmesJee Dee@veueeF&ve GHeueyOe nesleerue.
l³eecegUs keÀjHeeueve meesHes Je HeejoMe&keÀ nesF&ue.
2) keÀj ojeb®eer SkeÀ©Helee -mebHetCe& osMeele ®es keÀj oj meejKes®e Demeu³eeves keÀj ojeb®eer SkeÀ©Helee
efvecee&Ce nesF&ue. l³eecegUs J³eJem ee³e keÀjC³ee®eer efveefM®elelee Je megiecelee Jee{sue. osMeele keÀesþerner
J³eJemee³e keÀjCes keÀj leìmLe (tax neutral) yevesue.
3) keÀjeJej keÀj HeefjCeece otj nesF&ue -osMeYejele mebHetCe& HegjJeþe meeKeUerle DeKebef[leHeCes Deeoeve
keÀj Hele (input ta x credit) ÒeeHle Peeu³eeves keÀjeJej keÀj ueeJeuee peeC³ee®ee HeefjCeece
peJeUpeJeU mebHeg<ìele ³esF&ue. l³eecegUs J³eJemee³e keÀjC³eeleerue ígHes Ke®e& keÀceer nesleerue.
4) mHeOee& #ecelesceO³es megOeejCee -J³eJemee³e keÀjleevee nesCeeje J³eJenej Ke®e& keÀceer Peeu³eeves
GÐeesieJ³eeHeejeb®³ee mHeOee& #ecelesceO³es megOeejCee nesF&ue.
5) efve³ee&leoejebvee HeÀe³eos -osMeele GlHeeefole Jemlet Je mesJeeb®es cetu³e keÀceer Peeu³eeves Deeblejje<ì^er³e
yeepeejele Yeejleer³e Jemlet Je mesJeeb®eer mHeOee&#ece lee Jee{u³eeves efve³ee&leoejebvee HeÀe³eoe nesF&ue.
ye)DeLe&J³eJemLes®³ee ¢<ìerves HeÀe³eos :
1) GST ueeiet Peeu³eeves Jejerue DeHesef#ele HeÀe³eos nesTve peer.[er.Heer. ceO³es 1 les 2 ìke̳eeb®eer Je=×er
nesF&ue Demee Deboepe Jele&efJeC³eele Deeuee Dee ns.
2) SkesÀjer je<ì^er³e yeepeej -mebHetCe& Yeejleeleerue keÀje®es meejKes oj Je keÀe³eÐeebcegUs Yeejle Jemlet Je
mesJeeb®es SkeÀ efmebieue ceekexÀì yevesue.
keÀ)keWÀê Je jep³e mejkeÀejebvee HeÀe³eos :
1) ÒeMeemevee®eer meeOeer Je meesHeer ÒeCeeueer -keWÀê Je jep³e mlejeJejerue efJeefJeOe DeÒel³e#e keÀj
mebHeg<ìele Deeu³eeves keÀj ÒeMeemeve meesHes Je megueYe nesF&ue.
2) ieUleerJej ®eebieues efve³eb$eCe -ceeefnleer leb$e%eevee®³ee DeeOeejecegUs Je DeKebef[le Deeoeve keÀj Hele
J³eJemLescegUs J³eeHee N³eebceeHe&Àle nesCeejer keÀj ®egkeÀJesefiejeruee DeeUe yemesue.
3) DeefOekeÀ cenmegueer keÀe³e&#ecelee -GST cegUs mejkeÀej®ee keÀj Jemegueer®ee Ke®e& keÀceer Peeu³eeves
cenmegueer keÀe³e&#ecelee megOeejsue.munotes.in

Page 72

71[)ûeenkeÀebmeeþer HeÀe³eos -SkebÀojer le keÀ jD e e s P ³ e e l eI e ì -ieUleerJej efve³eb$eCe Je keÀj Jemegueer
keÀe³e&#ecelesceO³es megOeejCee Peeu³eeves ûeenkeÀebmeeþer yengleskeÀ Jemlegb®³ee yeeyeleerle keÀj DeesP³eele Ieì
nesTve l³eeb®³ee efkebÀceleer keÀceer nesC³ee®eer Meke̳elee Deens.
6.5GST®eerJ³eeHleer (SCOPE OF GST)
1) GST peJeUpeJeU meJe&®e Jemlet Je mesJeebvee ueeiet nesF&ue. cee$e lees ceeveJeer JeeHeje®³ee
DeukeÀesìesueJej nesCeej veener.
2) meg©Jeeleeruee Heg{erue Hee®e ÒekeÀej®³ee Hesì^esefue³ece HeoeLee¥Jej ueeiet nesCeej veener. keÀ® ®es Hesì^esefue³ece,
ne³e efmHe[ ef[Pesue, ceesìj efmHeefjì (Hesì^esue), vewmeefie&keÀ Jee³et DeeefCe SefJnSMeve ìyee&Fve He̳egDeue.
cee$e YeefJe<³eele GSTHeefj3) lebyeeKet Je lebyee Ket HeoeLee¥Jej GST ueeiet Demesue. lemes®e l³eeb®³eeJej keWÀê mejkeÀej keWÀêer³e
GlHeeove MegukeÀ meg×e ueeiet keÀ© MekesÀue.
4) efve³ee&leerJej GSTueeiet nesCeej veener.
5) CGSTlemes®e SGSTueeiet nesC³eemeeþer ìve&DeesJnj®eer meejKeer®e keÀcekegÀJe le ce³ee&oe Demesue.
l³eeHes#ee keÀceer ìve&DeesJnj Demeuesues J³eeHeejer keÀjeHeemetve cegkeÌle Demeleerue.
6) GSTueeiet ve nesC³eeN³ee Jemlet Je mesJeeb®eer mebK³ee keÀceerle keÀceer Demesue. lemes®e l³eeb®eer ³eeoer keWÀê
Je jep³eebmeeþer DeefOekeÀeef OekeÀ meejKeer þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peeF&ue.
6.6 mejeJeemeeþer ÒeMve (QUESTIONS)
1) GST®eer mebkeÀuHevee meKeesue mHe<ì keÀje.
2) GSTceO³es keÀjeb®es JeieeakeÀjCe keÀMeeÒekeÀejs kesÀues peeles?
3) GST®es HeÀe³eos efuene.
4) ìerHe efuene -GST®eer J³eeHleer
6.7 meboYe&met®ee r(REFERENCE)
1) N. Gregory Mankiw, Principles of Macro -Economics, Cengage
Learning, 2015
2) [e@. ceneosJe osMecegKe, [e@. meesceveeLe efJeYetles -Òeiele DeeefLe&keÀ efme×eble.
3) H.L. Ahuja, Macro Economics, S. Chand.
munotes.in

Page 73

72cee@[îetue 4
IeìkeÀ -7
J³eJenejleesue
(BALANCE OF PAYMENT -BOP)
IeìkeÀ j®evee :
7.0 GefÎ<ìîes
7.1 ÒemleeJevee
7.2 J³eJenejleesue j®evee
7.3 J³eJenejleesue Demeceleesuee®es ÒekeÀej Je keÀejCes
7.4 J³eJenejleesue Demeceleesue og©mle keÀjC³ee®e sG H e e ³ e
7.5 meejebMe
7.6 mejeJe ÒeMve
7.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
DeLe&Meem$eele ©{ Demeuesu³ee meg#ce Je mLegue ³ee mebkeÀuHevee Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejelener
JeeHeju³ee peeleele. Deeblejje<ì^er³e DeLe&Meem$eele Deeblejje<ì^er³e J³eJenejleesue efke bÀJee Deeblejje<ì^er³e
J³eJenejMesÒekeÀjCeele Deeblejje<ì^er³e J³eJenejleesuee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ³ee Heeþe®eer ÒecegKe GefÎ<ìîes
Heg{erueÒeceeCes meebie lee ³esleerue.
1.Deeblejje<ì^er³e J³eJenejleesuee®eer mebkeÀuHevee Je mebj®evee mecepeJetve IesCes.
2.efÜveeWo He×leer mecepetve IesCes
3.ÒeefleketÀue J³eJenejleesuee®ee DeLe& Je l³ee®es efJeefJeOe ÒekeÀej Je keÀejCes DeY³eemeCes.
7.1ÒemleeJevee (INTRODUCT ION)
SkeÀe osMee®es ogmeN³ee osMeeyejesyej®es HewMeeleerue osCes -IesCes HeÀkeÌle J³eeHeejer Jem$ee®³ee Dee³eeleer -
efve³ee&leer ceOetve®e efvecee&Ce nesles Demes veener lej DeMee DeveskeÀ yeeyeer Deensle keÀer, l³ee®³eecegUs osMe ogmeN³ee
osMeeuee keÀene r osCes ueeielees Je l³ee®eJesUsme ogmeN³ee osMeeletve keÀener GlHeVener ³esle Demeles.
J³eeHeejer yeeyeeRvee efkebÀJee Jem$ee®³ee Dee³eele efve³ee&leeruee ¢M³e yeeyeer Demes cnCeleele. ³ee
yeeyeeR®eer veeWo yebojeJejerue keÀmìce DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s De meles. cnCepes DeeHeu³ee osMeeletve efkebÀleer Jemletmunotes.in

Page 74

73yeensj®³ee osMeele efve³ee&le Peeu³ee DeeefCe efkeÀleer Dee³eele Peeu³ee ³ee®eer Òel³e#e veeWo yeIeC³eeme efceUles.
cnCetve ³ee yeeyeeRvee ¢M³e yeeyeer Demes cnCeleele.
`De¢M³e yeeyeer cnCepes p³ee®e er veeWo yebojeJejerue keÀmìce DeefOekeÀeN³eekeÀ[s nesle veener, Hejbleg
osMee®³ee yeeyeleerle osCes DeeefCe IesCes efvecee&Ce nesle Demeles. Goe. JeenletkeÀ, yeBkeÀ Je efJeceevemesJee, He³e&ìve
Fl³eeoer. Goe. mecepee, DeeHeu³ee osMeeleerue yeBkesÀves Hejk eÀer³eebvee mesJee efoueer lej HejkeÀer³e ueeskeÀ l³ee®ee
keÀener ceesyeouee DeeHeu³ee yeBkesÀuee osleerue. l³eecegUs les DeeHeu³ee osMee®es GlHeVe Demeles.' Deeblejje<ì^er³e
J³eJenej osCes DeeefCe IesCes DeMee oesve ieìele JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.
B=R F -PF
J³eJenejleesue † HejkeÀer ³e³esCes-HejkeÀer³e Ke®e&
B=J³eJenejleesue
RF† HejkeÀer ³e³esCes
PF = HejkeÀer³e Ke®e&
HeefjefmLeleer $eÝCe HeÀjkeÀe®eer Demesue lej l³eeme legìer®ee J³eJenejleesue Demes cnCeleele.
7.2 J³eJenejleesue mebj®evee (STRUCTURE OF BOP)
J³eJenejleesueele meceeefJe<ì kesÀu³ee peeCeeN³ee yeeyeer (Compoments of Balance of
payment) :
J³eJenejleesueele oesve efJeYeeie meceeefJe<ì Deensle.
1) ®eeuet Keeles (Current Account)
2) Yeeb[Jeueer Keeles (Capital Account)
l³ee®eÒeceeCes DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®es (1) JeemleJe J³eJenej Je (2) efJeÊeer³e J³eJenej Demes oesve
ÒekeÀej kesÀues peeleele. Goe. Dee³eele efve³ee&le. efve³ee&le GlHeVe efvecee&Ce keÀjles, lemes®e osMeeleerue ueeskeÀ
HejkeÀer³eebkeÀ[tve Jem$e Je mesJe e Kejsoer keÀjleele. l³eeuee DeeHeCe Dee³eele cnCelees. leer HejkeÀer³eebmeeþer
GlHeVe efvecee&Ce keÀjles. cnCetve Jem$e Je J³eJenej GlHeVe efvecee&Ce keÀjCeejs Demeleele. ³eeGueì HewMee®³ee
efkebÀJee ®euevee®³ee mJe©Heele nesCeejs J³eJenej efJeÊeer³e J³eJ enejele cees[leele. efJeÊeer³e J³eJenej yeN³ee®eoe
Yeeb[Jeueer J³eJenej cnCetve DeesUKeues peeleele. ns J³eJenej osMee®³ee GlHeVe HeeleUerJej Òel³e#eHeCes
HeefjCeece keÀjle veenerle Je J³eJenejeceO³es HeÀkeÌle Yeeb[Jeue Je Yeeb[Jeueer mebHeÊeer lemes®e osM ee®eer os³eÊee
³eeb®³eele yeoue nesle Demelees. cnCetve GlHeVe efvecee&Ce keÀjCeejs J³eJenej efkebÀJee JeemleJe J³eJenej
J³eJenejleesuee®³ee ®eeuet Keel³eebceO³es ³esleele lej efJeÊeer³e efkebÀJee Yeeb[Jeueer J³eJenej Yeeb[Jeueer Keel³eele
³esleele.munotes.in

Page 75

74J³eJenejleesuee®eer mebj®evee (Structure of BOP)
ÒeeHleer (Hele) / ³esCes (pecee osCeer (Ke®e&)
1. ceeuee®eer efve³ee&le De) ceeuee®eer Dee³eele
J³eeHeejer (Keeles) (1 -De)
2. mesJeeb®eer efve³ee&le ye) mesJeeb®eer Dee³eele
3. J³eepe veHeÀe DeeefCe ue eYeebMe ÒeeHleer keÀ) J³eepe, veHeÀe DeeefCe ueeYeebMe osCeer
4. SkeÀHe#eer ÒeeHleer [) SkeÀHe#eer osCeer
®eeuet Keeles
(1 +2+3+4)-(De +ye+keÀ+[)
5. HejefkeÀ³e iegbleJeCetkeÀ F) HejosMeele kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ
6. DeuHekeÀeue erve keÀ pex F&) DeuHekeÀeueerve keÀpex
7. ceO³ece DeeefCe oerIe&keÀeueerve keÀpex IesCes He) ceO³ece Je oerIe&keÀeueerve keÀpex osCes
Yeeb[Jeueer Keeles
(5 +6+7) -(F +F&+He)
8. oes9. meeþîeeleerue yeoue (FER) (+) ie) meeþîeeleerue yeoue (FER) ( -)
(8 +9+) - (HeÀ +ie)
SkegÀCe ÒeeHleer † SkegÀCe osCeer
Total Receipts = Total Payments
(1 les 9) -(De les ie)
1) ®eeuet Keeles :
®eeuet Keel³eeceO³es o esve cegK³e yeeyeer Demeleele.
1) ¢M³eyeeyeer efkebÀJee ¢M³e Keeles
2) De¢M³eyeeyeer efkebÀJee De¢M³e Keeles
¢M³e Keel³eebceO³es Jemlet®eer Dee³eele DeeefCe efve³ee&le meceeefJe<ì nesles lej De¢M³e Keel³eeceO³es
mesJeeb®es ceesyeoues efkebÀJee osCei³ee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. cnCepes®e yeoueer osC³eeb®ee meceeJesMe ³ee Keel³eele
neslees. meJe&meeOeejCeHeCes yeBkeÀ, efJecee, keÀpee&Jejerue J³eepe, He³e&ìkeÀeb®ee Ke®e&, JeenletkeÀ MetukeÀ DeeefCemunotes.in

Page 76

75osCei³ee ³eeb®ee meceeJesMe ³ee efJeYeeieele neslees. D eeblejje<ì^er³e veeCes efveOeerves (IMF) Heg{erue yeeyeeR®ee
meceeJesMe De¢M³e yeeyeeRceO³es kesÀuee Deens.
1) Jemletb®eer Deeblejje<ì^er³e JeenletkeÀ, ³eeceO³es JeenletkeÀ keÀjleevee keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee meeþJeCetkeÀ
Ke®e& DeeefCe Flej Ke®ee&®eener me ceeJesMe neslees.
2) J³eJenej, efMe#eCe, Deejesi³e Deeblejje<ì^er³e meceejbYe Fl³eeboermeeþer®ee ÒeJeeme Ke®e&.
3) efJec³ee®es nHles DeeefCe oeJes.
4) J³eepe, Keb[, ueeYeebMe DeeefCe veHeÀe ³eebmeejKes iegbleJeCetkeÀ GlHeVe.
5) peeefnjele, oueeueer, efm evesceeb®es Yee[s, efveJe=ÊeerJesleve, Hesìbì HeÀer, je@³euìerpe DeeefCe
efve³elekeÀeueerkeÀe®eer Jeie&Ceer.
6) osCei³ee
7) Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀerJejerue Iemeeje.
2) Yeeb[Jeueer Keeles :
keÀpe& DeeefCe Flej oeJes Yeeb[Jeueer Keel³eele ³esleele. Dee³eele -efve³ee&leermeeþer keÀjC³eele ³esCeeje
Yeeb[Jeue HegjJeþe lemes®e Deeblejje<ì^er³e efJeÊeer³e mebmLeebkeÀ[tve ³esCeeje Yeeb[Jeue HegjJeþe nesCeeN³ee
keÀpee&T J³eJeneje®ee meceeJesMe ³ee Keel³eele neslees. l³eevegmeej Keepeieer Yeeb[Jeueer, Deeblej je<ì^er³e
mebmLee Yeeb[Jeueer Keeles DeeefCe mejkeÀejer Yeeb[Jeueer Keeles, DeMeer efJeefJeOe Keeleer Yeeb[Jeueer Keel³eele
³esleele.
Keepeieer Yeeb[Jeueer Keel³eele ceneceb[Us DeeefCe J³eeHeejer yeBkeÀe ³eeb®es Deeblejje<ì^er³e Yeeb[Jeueer
J³eJenej ³e sleele. ns J³eJenej DeuHekeÀeueerve DeeefCe oerIe&keÀeueerve Demet MekeÀleele. Deeblejje<ì^er³e
Yeeb[Jeueer Keel³eele peeieeflekeÀ yeBkeÀ, Deeblejje<ì^er³e efJeÊe HegjJeþe ceneceb[U, Deeblejje<ì^er³e efJekeÀeme
mebmLee, yeBkeÀ HeÀe@j Fbìjve@Meveue mesìuece Wì ³eemeejK³ee mebmLeeveer DeuHekeÀeueerve DeeefCe oerIe&keÀeueerve
kesÀuesu³ee Yeeb[Jeueer J³eJenejeb®ee meceeJesMe neslees. mejkeÀejer Yeeb[Jeueer Keel³eele Devegoeves, DeuHekeÀeueerve
DeeefCe oerIe&keÀeueerve keÀpee&®es mejkeÀejer HeeleUerJej nesCeejs J ³eJenej meceeefJe<ì Demeleele.
3) mecee³eespeve Keeles :
³eeuee®e mejkeÀej®eer mebjef#ele ceeueceÊee Demesner cnìues peeles. Fbiueb[ DeeefCe DecesefjkesÀ®³ee
yeeyeleerle ÒeosMe -osMe mJeleb$e oeKeJelee ³esleele. l³ee®es J³eJenej mJeleb$e Demeu³eeves mej keÀej efveJJeU
mejkeÀejer jeKeerJe mebHeÊeer þsJeles. mejkeÀej le[pees[erves os³elee yeoueles. os³ekeÀe®eer peyeeyeoejer
mejkeÀejJej Demeles. Òel³eskeÀ JeHejkeÀer³e ®eueveele yeouelee ³esles DeeefCe leMeer lejleto Deeblejje<ì^er³e veeCes efveOeer (IMF) ceO³es Deens.
4) ®etkeÀ DeeefCe Yetue :
peceeKe®ee&®eer eflevner Keeleer yejesyej Demeu³eeme l³eecegUs meceleesue neslees ner osMee®³ee
J³eJenejleesue meceleesuee®eer yeeye Deens. osMee®³ee J³eJenejleesue efÜveeWoer uesKeekeÀce& He×leerves le³eej kesÀuee
peelees. l³eecegUs Òel³eskeÀ yeeye osCes DeeefCe IesCes yeepetuee ³esles. l³eecegUs uesKeekeÀcee&®³ee ¢<ìerves ³esCes DeeefCe
IesCes oesvner meejKes efomeleele.munotes.in

Page 77

76DeeHeueer Òe ieleer leHeemee :
1) J³eJenejleesue cnCepes keÀe³e?
2) J³eJenejleesuee®³ee mebj®evesleerue ÒecegKe IeìkeÀ / Keeles meebiee.
3) J³eJenejleesuee®eer efÜveeWo He×le cnCepes keÀe³e?
7.3 J³eJenejleesue Demeceleesuee®es ÒekeÀej JekeÀejCes (TYPES AND
REASONS OF BOP DISEQUILIBRIUM)
pesJne SKeeÐee osMee®³ee SketÀCe ¢M³e Je De¢M³e Dee³eeleer®es cetu³e ns SketÀCe efve³ee&le cetu³eeHes#ee
peemle Demeles lesJne osMee®ee J³eJenejleesue ÒeeflekegÀue neslees. ³ee Gueì SKeeÐee osMee®³ee SketÀCe ¢M³e Je
De¢M³e De e³eele cetu³eeHes#ee efve³ee&le cetu³e peemle Demesue lej l³ee osMeeuee J³eJenej MesDemes cnCeleele. SketÀCe J³eJenejleesuee®ee efJe®eej kesÀu³eeme l³eeceO³es vesnceer meceleesue Demelees.
osMee®³ee J³eJenejleesueele meceleesue meeO eCes ns Yeeb[Jeueer Keel³eeleerue mecee³eespeveeletve Meke̳e
nesles. pesJne ®eeuet Keel³eeJejerue ³esCeer DeeefCe osCeer meceeve nesleele; lesJne J³eJenejleeuese®ee meceleesue
meeOeuee peelees. leLeeefHe, DeMee ÒekeÀej®ee meceleesue keÌJeef®ele efometve ³ eslees. ®eeuet Keel³eeJejerue letì
efkebÀJee efMeuuekeÀ ner Yeeb[Jeueer Keel³eeJej nmleebleefjle keÀ©ve meceleesue meeOeuee peelees. ³eemeeþer
ÒeecegK³eeves Heg{erue leerve efveCe&³e Iesleues peeleele.
1) osMee®³ee jeKeerJe efveOeer®ee JeeHej kesÀuee peel ees.
2) efJeosMeeletve keÀpe& Iesleues peeles.
3) meesv³ee®eer efve³ee&le kesÀueer peeles lemes®e veeCes efveOeerkeÀ[tve DeuHekeÀeueerve ceole Iesleueer peeles.
J³eJenejleesueeleerue ÒeeHleer Ke®ee&®³ee Demeceleesueeletve mebletueve efvecee&Ce nesles l³ee®es ÒecegKe ®eej
ÒekeÀej He[leele.
Heg{erue met$eevegmeej J³eJenejleesue meceleesue DeY³eemelee ³esF&ue.
Jejerue met$eevetmeej,
BOP = R -P
R=SketÀCe ÒeeHleer
P† SketÀCe Ke®e&
Jejerue met$eevetmeej,
pej R>P lej BOP = 0 efkebÀJee +ve BOP Demeceleesue
pej R>P lej BOP = 0 efkebÀJee -ve BOP Demeceleesue
pej R=P lej BOP = 0 -Demeceleesuemunotes.in

Page 78

77J³eJenejleesue Demeceleesuee®es ÒekeÀej :
1) mebj®eveelcekeÀ Demeceleesue :
osMeele efvecee&Ce nesCeeN³ee j®eveelcekeÀ yeoueeletve Dee³eele DeeefCe ef ve³ee&le Jemletb®³ee ceeieCeer
HegjJeþîeele j®eveelcekeÀ mJe©Hee®es yeoue nesleele DeeefCe l³eeletve J³eJenejleesueele mebj®eveelcekeÀ
Demeceleesue efvecee&Ce neslees.
mecepee, Yeejlee®eer p³etì Jemletb®eer efJeosMeeleerue ceeieCeer keÀceer Peeueer cnC etve Yeejlee®ee p³egì
GÐeesieebleerue meeOeveebvee Flej efve³ee&le GÐeesieele mLeeveeblejerle keÀjeJes ueeiesue. pej les Meke̳e Peeues
veenerlej Yeejlee®³ee efve³ee&leerle Ieì nesF&ue DeeefCe l³ee®e JesUsuee Dee³eele HetJeeameejKeer®e jenerue DeeefCe
J³eJenejleesueele Demeceleesue efvecee&Ce nesF&ue. ³ee Demeceleesueeuee mebj®eveelcekeÀ Demeceleesue Demes
cnCeleele.
2) oerIe&keÀeueerve Demeceleesue :
ne meceleesue keÀener cetueYetle keÀejCeebcegUs efvecee&Ce nesle Demelees DeeefCe lees oerIe&keÀeU efìk etÀve
jenlees. Yeeb[Jeueefveefce&leer, ueeskeÀmebK³ee Jee{, ÒeeosefMekeÀ efJemleej, leebef$ekeÀ megOeejCee, veJeefveefce&leer
Fl³eeoer. ³eemeejK³ee keÀejCeebcegUs Demee Demeceleesue efvecee&Ce neslees. veJeerve efJekeÀmeveMeerue DeLe&J³eJemLesle
DeeefLe&ke À Je=×ermeeþer Debleie&le
3) oerIe&keÀeueerve Demeceleesue :
ne meceleesue keÀener cegueYetle keÀejCeebcegUs efvecee&Ce nesle Demelees DeeefCe lees oerIe&keÀeU efìketÀve
jenlees. Yeeb[Jeueefveefce&leer, ueeskeÀmebK³ee Jee{, ÒeeosefMekeÀ efJemleej, leeb ef$ekeÀ megOeejCee, veJeefveefce&leer
Fl³eeoer. ³eemeejK³ee keÀejCeebcegUs Demee meceleesue efvecee&Ce neslees. veJeerve efJekeÀmeveMeerue DeLe&J³eJemLesle
DeeefLe&keÀ Je=×ermeeþer Debleie&le ye®eleerHes#ee ceesþîee ÒeceeCeele iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueei eles. cnCetve Dee³eele
ceesþîee ÒeceeCeele nesTve J³eJenejleesueele Demeceleesue efvecee&Ce neslees. Demee Demeceleesue SkeÀeSkeÀer
og©mle keÀjlee ³esle veener. lees oerIe&keÀeU efìketÀve jenlees. cnCetve l³eeuee oerIe&keÀeueerve Demeceleesue Demes
cnCelee le. l³ee®eÒeceeCes SKeeÐee osMeeceO³es ueeskeÀmebK³ee Jee{ Jesieeves nesle Demesue lej, ³ee osMee®eer
Dee³eele Jee{les. l³ee®eJesUsuee efve³ee&leer Ieì nesles DeeefCe DeLe&J³eJemLesle ¢{cetue (Chronic)
mJe©Hee®ee Demeceleesue efvecee&Ce neslees.
4) DeuHek eÀeueerve Demeceleesue :
J³eJenej MesDeuHekeÀeueerve Demeceleesue cnCeleele. pesJne SKeeoe osMe veeCes efveOeermeejK³ee mebmLeskeÀ[tve
DeuHekeÀeUemeeþer HewMee®eer G ®eue neslees lesJne Demee Demeceleesue GÓJeC³ee®eer Meke̳elee Demeles. Hejbleg
pesJne efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerle ner G®eue Hejle kesÀueer peeles lesJne Demee Demeceleesue DeeHeesDeeHe otj nesle
Demelees. Hejbleg pej ne Demeceleesue ³eesi³e JesUsle mees[ef Jeuee veener lej l³ee®es pegveeì mJe©Hee®e
Demeceleesueele ©Heeblej nesles.
5) ®e¬eÀer³e Demeceleesue :
J³eeHeej®eef¬eÀ³e yeoueeb®³ee ÒeYeeJeecegUs J³eJenejleesueele ®eef¬eÀ³e Demeceleesue efvecee&Ce neslees.
l³ee®eer keÀejCes Heg{erueÒeceeCes meebiele e³ e s F & u e .munotes.in

Page 79

78De) J³eeHeej®e¬eÀe®es mJe©He :
JesieJesieUîee osMeele J³eeHeej®e¬eÀe®es mJe©He JesieJesieUs Demeles lemes®e J³eeHeej®e¬eÀe®ee
keÀeueeJeOeer DeeefCe efvecee&Ce nesC³ee®eer JesU JesieJesieUîee osMeele JesieJesieUer Demeles.
ye) JesieJesieUîee o sMeele meceleesueemeeþer meejK³ee®e ÒekeÀej®es keÀe³e&¬eÀce DeeefCe GHee³e³eespevee kesÀu³ee
peele veenerle.
keÀ) JesieJesieUîee osMeele Dee³eele ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee JesieJesieUer Demeles.
[) JesieJesieUîee osMeeleerue Dee³eeleer®³ee ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀleener JesieJesieUer Demeles.
l³ee®eÒeceeCes ueeskeÀeb®eer Hemebleer, He@ÀMeve, meJe³eer, GlHeVe, DeeefLe&keÀ Òeieleer ³eebmeejK³ee
keÀejCeevesner ceeieCeerle yeoue neslees. Dee³eele ÒeJe=Êeerle yeoue neslees. keÀener Dee ³eele Jemlet®eer ceeieCeer
Jee{les. lej keÀener Jemletb®eer ceeieCeer Ieìles. l³eecegUs osKeerue J³eJenejleesueele Demeceleesue efvecee&Ce neslees.
ÒeefleketÀue J³eJenejleesuee®eer keÀejCes (Causes of disequilibrium in BOP) :
SkeÀ efkebÀJee DeveskeÀ I eìkeÀebleerue yeoueebcegUs J³eJenejleesueele Demeceleesue efvecee&Ce nesle Demelees.
ns IeìkeÀ eqkeÌue<ì mJe©Hee®es Demeleele. l³eeb®ee SkeÀceskeÀebJejner HeefjCeece nesle Demelees. J³eJenejleesueeJej
efomeCeeje Òel³e#e HeefjCeece Hegvne JesieUe Demelees. J³eJenejleesueeleerue Demeceleesuee®es mJe©He osMeeieefCekeÀ
JesieJesieUs Demeles. J³eJenejleesuee®³ee j®evesJej DeveskeÀ yeeyeer HeefjCeece keÀjle Demeleele. l³eeceO³es ¢M³e -
De¢M³e Dee³eele -efve³ee&leer®es osMeeb®es SkeÀceskeÀebyejesyej®es HeefjCeece keÀj le Demeleele. SKeeÐee IeìkeÀebceO³es
SkeÀe®e yeepet®es keÀe³ecemJe©Heer yeouele Demesue lej l³eecegUsner J³eJenejleesueele Demeceleesue efvecee&Ce
neslees. J³eJenejleesueele Demeceleesue efvecee&Ce keÀjCeejer keÀener ÒecegKe keÀejCes Heg{erueÒeceeCes meebi elee ³esleerue.
³ee®eer efJeYeeieCeer oesve ieìele kesÀueer peeles.
De) DeeefLe&keÀ keÀejCes
ye) DeeefLe&kesÀÊej keÀejCes
De) DeeefLe&keÀ keÀejCes :
1) efJekeÀeme keÀe³ee&Jejerue Ke®e& :
DeveskeÀ efJekeÀmeveMeerue je<ì^ebkeÀ[tve peueo DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e&
kesÀuee peelees. HeefjCeeceer osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee ¬eÀ³eMeeqkeÌlele Jee{ Ie[tve ³esles. Jee{l³ee ¬eÀ³eMeeqkeÌlecegUs
ueeskeÀeb®³ee Dee³eele #ecelesle Jee{ nesles DeeefCe osMee®eer Dee³eele Jee{les. cee$e ³ ee®eJesUer osMe efJekeÀemee®³ee
ÒeeLeefcekeÀ DeJemLesle Demeu³eeves DeMeer osMeeb®eer efve³ee&le#ecelee keÀceer Demeles. ³ee®ee HeefjCeece cnCetve
J³eeHeejletì efvecee&Ce nesles DeeefCe keÀeueeblejeves l³ee®es ©Heeblej J³eJenejMes2) J³eeHeej ®e¬esÀ :
DeveskeÀ osMeeleerue DeeefLe&keÀ IeìveebceO³es meelel³eeves ®eef¬eÀ³e mJe©Hee®es yeoue Ie[tve ³esleele.
DeLe&J³eJemLesle keÀOeer lespeer lej keÀOeer ceboer®eer ®e¬esÀ melele ³esle Demeleele. l³ee®ee HeefjCeece mebHetCe&
peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesJej nesle Demelees. p³ee osMeeleerue lespeer®eer DeJemLee oerIe&keÀeU jenles. l³ee
osMee®eer Dee³eele Jee{les. HeefjCeeceer l³ee osMee®eer J³eeHeejletì Jee{les DeeefCe J³eJenejMesefvecee&Ce neslees.munotes.in

Page 80

793) Dee³eele ueJeef®ekeÀlesleerue yeoue :
pesJne DeeHeu³ee osMee®eer Dee³eele ueJeef®ekeÀlee yeoueles lesJne DeeHeueer Dee³eeleer®eer #ecelee
yeoueles. lemes®e pesJne osMeeb®eer Dee³eele ueJeef®ekeÀlee yeoueles lesJne l³ee osMee®eer Dee³eele#ecelee yeouele
Demeles. l ej Dee³eele ueJeef®ekeÀlee yeoueu³eecegUs SKeeÐee osMee®eer Dee³eele Jee{le Demesue lej Dev³e
osMeeleerue GlHeeove, jespeieej, iegbleJeCetkeÀ Deeoer iees<ìeRvee ®eeuevee efceUles. DeeefCe l³ee®eer
efve³ee&le#eceleener yeoueles. HeefjCeeceer J³eeHeej Demece leesue Je veblej J³eJenej Demeceleesue efvecee&Ce neslees.
4) yeenîe G®eue :
pesJne SKeeÐee osMeekeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeeJej efJeosMeer G®eue Iesleueer peeles lesJne Yeeb[Jeueer
Keel³eeJej Hewmee pecee nesle Demeues lejerner l³eecegUs YeefJe<³eeleerue os³elee ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{les. ³ee®ee
HeefjCeece cnCetve J³eJenejMes5) YeeJeJee{ :
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer kesÀuesu³ee Ke®ee&cegUs osMeeleerue ueeskeÀeb®eer ¬eÀ³eMekeÌleer ceesþîee
ÒeceeCeeJej megOeejles. HeefjCeeceer peveleskeÀ[tve osMeer lemes®e efJeosMeer Jemletb®eer Dee³eele ceesþîee ÒeceeCeeJej
nesles. osMeer Jemletb®³ee Jee{l³ee ceeieCeercegUs Jemletb®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesles. l³eecegUs l³ee osMee®eer efve³ee&le
IeìC³ee®eer Mek e̳elee Demeles. lemes®e Jee{l³ee ceeieCeercegUs osMeele YeeJeJee{er®eer efmLeleer efvecee&ve nesTve
Dee³eeleJe=×er nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles l³eecegUsner J³eJenejMes6) Jee{leer ueeskeÀmebK³ee :
DeefJekeÀefme le osMeele ueeskeÀmebK³ee PeHeeìîeeves Je ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{le Demeles. DeMee
melele Jee{CeeN³ee ueeskeÀmebK³escegUs osMee®³ee Dee³eeleerle Jee{ nesles lej efve³ee&leerle Ieì nesles DeeefCe
l³eecegUs osMee®ee J³eJenej meceleesue efyeIe[lees.
7) ÒeoMe&ve ÒeYeeJe :
ÒeoMe&ve ÒeYeeJe ns efJeMesnes³e. pesJne DeefJekeÀefmele osMe DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ yebOeveecegUs efJekeÀefmele osMeeb®³ee
mebHekeÀe&le ³esle ele lesJne efJekeÀefmele osMeeb®³ee jenCeerceevee®ee ÒeYeeJe He[tve DeefJekeÀefmele osMeeb®eer efJeefJeOe
JemletbkeÀefjlee ceeieCeer Jee{les l³eecegUs Dee³eele Jee{les.
8) efJekeÀefmele osMeebkeÀ[tve iegbleJeCetkeÀer®ee DeYeeJe :
efJekeÀefmele osMeebve er DeefJekeÀefmele osMeele pej ceesþîee ÒeceeCeeJej iegbleJeCetkeÀ kesÀueer lej
DeefJekeÀefmele osMeele ceesþîee ÒeceeCeeJej iegbleJeCetkeÀ kesÀueer lej DeefJekeÀefmele osMeele GÐeesieOebos Jee{tve
jespeieej efveefce&leer Je GlHeeoveele Jee{ nesles. HeefjC eeceer efve³ee&le Jee{les DeeefCe l³eecegUs J³eJenejMesDemeceleesue ogj nesT MekeÀlees. Hejbleg DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele efJekeÀefmele osMe DeefJekeÀefmele osMeele
iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme Demeceleer þjues Deensle l³eecegUs DeefJekeÀefmele osMeeb ®³ee J³eJenejMesDee{Utve ³eslees.
9) veeJeueewefkeÀkeÀ :
yeN³ee®e efJekeÀmeveMeerue osMeebveer DeeHeu³ee ceeueeefJekeÀejCe l³ee osMeeble ceeue ®eebieuee, efìkeÀeT, opexoej Je Kee$eeru ee³ekeÀ Demelees DeMeer peieYej Òeefme×ermunotes.in

Page 81

80Peeuesueer Demeles. l³eecegUs yengleebMeer osMeele DeMee osMeeleerue®e ceeuee®eer ceeieCeer kesÀueer peeles. Deepe
Made in U.S.A., Made in Japan Demee efMekeÌkeÀe DemeCeeN³ee ceeueeuee YejHetj ceeieCeer
Deens. l³ee cegUs peeieeflekeÀ DeveskeÀ osMe DeMee osMeebkeÀ[tve ceeuee®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej Dee³eele keÀjleele.
HeefjCeeceer Dee³eeleerle Peeuesu³ee Jee{ercegUs J³eJenejMes10) DeeefLe&keÀ efJeDeefJekeÀefmele os Mee®³ee efJekeÀeme nesle Demeleevee osMeele DeeefLe&keÀ efJeefJekeÀjCes, HejosMeer Jemlet DeefOekeÀ Òe ceeCeele JeeHejCes DeMee DeveskeÀ iees<ìer keÀjleele. l³eecegUs DeefJekeÀefmele
osMeeleerue Hewmee HejosMeele peelees. osMee®eer HejosMeer ceeuee®eer Dee³eele Jee{les DeeefCe l³ee®ee HeefjCeece
cnCetve osMee®³ee J³eJenejMesye) DeeefLe&kesÀ Êej keÀejCes :
1) jepekeÀer³e IeìkeÀ :
osMeele pej jepekeÀer³e DeefmLejlee Demesue lej ceesþîee ÒeceeCeeJej HejkeÀer³e Yeeb[Jeue
osMeeyeensj peeT MekeÀles lemes®e osMeebleie&le iegbleJeCetkeÀer®es ÒeceeCener Ieìle peeles. HeefjCee ceer osMeeleerue
GlHeeove Òeef¬eÀ³esle De[LeUs ³esleele Je leer ceboeJeles. ³ee meJee&®ee HeefjCeece l³ee osMee®³ee J³eJenejMesletì efkebÀJee Demeceleesue efvecee&Ce neslees.
2) meeceeefpekeÀ IeìkeÀ :
ueeskeÀeb®³ee meJe³eer, DeeJe[er, meeceeefpek eÀ ®eeueerefjleer, ©{er -HejbHeje, melele yeoueCeejer He@ÀMeve
Fl³eeoer DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe osMee®eer Dee³eele ÒeYeeefJele keÀjleele. lemes®e ueeskeÀmebK³eeJee{, osMeer
Jemletbyeeyele®e HetJe&ûen Fl³eeoer DeveskeÀ IeìkeÀebcegUsner l³ee osMee®³ee ef ve³ee&le#ecelesJej ÒeYeeJe He[lees. DeMee
ÒekeÀejs ³ee meeceeefpekeÀ IeìkeÀeleerue yeoueebcegUsner J³eJenejMesDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) J³eJenejleesue Demeceleesuee®es ÒekeÀej meebiee.
2) J³eJenejleesue Demeceleesuee®e er efJeefJeOe keÀejCes keÀesCeleer Deensle?
7.4 J³eJenejleesue Demeceleesue og©mle keÀjC³ee®es GHee³e (MEASURES TO
CORRECTING DISEQUILIBRIUM IN BOP)
osMee®³ee J³eJenejleesueele oerIe&keÀeU Demeblegueve efìketÀve jenle Demesue lej les Deeblejje<ì^ er³e
J³eeHeejemeeþer DeeefCe l³ee osMee®³ee DeLe&J³eJemLesmeeþer De³eesi³e Demeles. J³eJenejleesueele pesJne letìmunotes.in

Page 82

81Demeles, lesJne l³ee osMeeb®³ee Jemletb®eer Je mesJeeb®eer efve³ee&le Dee³eeleer®³ee leguevesves DeefOekeÀ Ieìles.
J³eJenejleesueele melele le tì efkebÀJee DeeefOeke̳e jenCes, DeLe&J³eJemLes®³ee ¢<ìerves DeeefCe Deeblejje<ì^er³e
J³eeHeeje®³ee ¢<ìerves De³eesi³e jenles.
J³eJenejleesueeleerue letìer®es DeeefOeke̳eeHes#ee osMee®³ee DeeefLe&keÀ Je=×erJej DeefOekeÀ iebYeerj
HeefjCeece nesle Demel eele. cnCetve J³eJenejleesueeleerue letì ueJekeÀjele ueJekeÀj Ye©ve keÀe{C³eemeeþer
Òe³elve keÀjeJes ueeieleele. HeefleketÀue J³eJenejleesue og©mle keÀjC³eemeeþer efve³ee&leeruee Òeeslmeenve DeeefCe
Dee³eeleeruee ÒeefleyebOe Demet MekesÀue. DeMee ÒekeÀej®³ ee GHee³e ³eespevee keÀjeJ³ee ueeieleele.
ÒeefleketÀue J³eJenejleesue og©mle keÀjC³eemeeþer JeeHejC³eele ³esCeejs GHee³e oesve ÒekeÀejele mHe<ì
kesÀues peeleele.
De) ®eueveer meeOeves :
1) ®euevemebkeÀes®e
2) ®euevee®³ee yeenîecetu³eele Ieì / Nneme
3) DeJecetu³eve
4) efJeefvece³e efve³eb$eCe
³ee meeOeveeb®ee meceeJesMe neslees.
ye) iewj®eueveer meeOeves :
1) Dee³eele pekeÀeleer
2) Dee³eele keÀesìe
3) efve³ee&le Òeeslmeenve OeesjCe DeeefCe keÀe³e&¬eÀce Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees
J³eJenejleesu e efmLeleerceO³es megOeejCee keÀjC³eemeeþer ³eespeC³eele ³esCeeN³ee ®eueveer meeOeveeb®ee
ognsjer HeefjCeece nesle Demelees. ®eueveer meeOeves SkeÀe yeepetuee efve³ee&le Je=×ermeeþer GHe³egkeÌle nesleele lej
ogmeN³ee yeepetuee Dee³eele keÀceer keÀjC³eemeeþ er ceole keÀjleele, ®eueveer meeOeveeb®ee HeefjCeece DeÒel³e#eHeCes
nesle Demelees. lej ogmeN³ee yeepetuee iewj®eueveer meeOeveeb®ee HeefjCeece DeÒel³e#eHeCes nesle Demelees. lej
ogmeN³ee yeepetuee iewj®eueveer meeOeveeb®ee HeefjCeece Òel³e#eHeCes nesle De melees. ne HeefjCeece ÒeYeeJeer Demeuee
lejer lees SkeÀebieer Demelees.
De) ®eueveer meeOeves (Monetary Measures) :
ÒeefleketÀue J³eJenejleesue og©mle keÀjC³eemeeþer meeceev³eHeCes ®eueveermeeOeves efvecee&Ce Jee{eruee
DeeefCe Dee³eele Ieìeruee ceole k eÀjle Demeleele. keÀener ÒecegKe ®eueveer meeOeves Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1) ®euevemebkeÀes®e :
J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue og©mle keÀjC³eemeeþer meveeleve DeLe&Meem$e%eebveer ne GHee³e
meg®eefJeuee neslee. ®euevemebkeÀes®e cnCepes ceneie Hew mee DeeefCe HeleOeesjCe mJeerkeÀe©ve osMeeleerue HewMee®³ee
mebK³esle Ieì kesÀueer peele Demeles. l³eecegUs osMeer Jemletb®ee Ke®e& DeeefCe efkebÀceleerceO³es Ieì nesles. l³eecegUs
osMee®³ee efve³ee&le Jemlet efJeosMeer yeepeejHesþebceO³es mJemle nesleele. cnCetve efJeosMeer yeepeejHesþebceOeerue
l³eeb®eer ceeieCeer Jee{tve osMee®³ee ®euevemebkeÀes®eecegUs GlHeVe Ieì nesTve ueeskeÀeb®³ee osMeer Jemletb®eer ceeieCeermunotes.in

Page 83

82keÀceer kesÀueer peeles. l³eecegUs peemleerle peemle Jemlet efve³ee&leermeeþer GHeueyOe nesl eele Je osMee®eer efve³ee&le
Jee{C³eeme ceole nesles. ®eueve mebkeÀes®eecegUs osMeeleerue ueeskeÀeb®es GlHeVe Ieìles l³eecegUs l³ee®eer Dee³eele
ÒeJe=Êeer keÀceer nesTve Dee³eele Ieìerme ®eeuevee efceUles. cnCetve ®eueve mebkeÀes®ekeÀejkeÀ ®eueveer OeesjCe ecegUs
pesJne efve³ee&le Jee{les DeeefCe Dee³eele keÀceer nesles lesJne J³eJenejleesueeleerue letì DeeHeesDeeHe og©mle nesles.
2) ®euevee®³ee yeenîe cetu³eele Ieì :
ÒeefleketÀue J³eJenejleesue og©mle keÀjC³eemeeþer JeeHejC³eele ³esCeejs cenÊJee®es meeO eve cnCetve
osMeer ®euevee®³ee yeenîe cetu³eele Ieì keÀjC³ee®es OeesjCe ³eekeÀ[s yeefIeleues peeles. pesJne osMeele yeoueles
efJeefvece³eoj OeesjCe mJeerkeÀejuesues Demeles lesJne®e ³ee meeOeveeb®ee JeeHej keÀjlee ³eslees DeeefCe ®euevee®³ee
yeenîe cetu³ee le Ieì keÀjCes Meke̳e nesles. SkeÀe osMee®³ee ®euevee®es ogmeN³ee osMeeleerue ®eueveeleerue cetu³e
pesJne keÀceer nesles lesJne l³ee®ee DeLe& ®euevee®³ee yeenîe -cetu³eele Nneme nesle Deens Demee neslees.
osMeer ®euevee®³ee yeenîe cetu³eele Nneme Peeu³ eeves osMeer Jemlet HejkeÀer³eebvee mJemle Jeeìleele.
l³eecegUs efve³ee&le Jee{erme ®eeuevee efceUles. ³eeGueì Dee³eele Jemlet osMeer ueeskeÀebvee ceneie nesleele. cnCetve
l³eeb®eer ceeieCeer keÀceer nesTve Dee³eeleerle Ieì nesles. l³eecegUs J³eJenejleesue ele Demeuesueer letì keÀceer
nesTve J³eJenejeleerue osMeemeeþer DevegketÀue nesC³eeme ceole nesles. osMee®eer Dee³eele DeeefCe efve³ee&le
Jemletb®eer ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee yeN³eeHewkeÀer ueJeef®ekeÀ Demesue lej ®euevee®³ee yeenîe -cetu³eeleerue
veececee$e Ieì osKeerue J³eJenejleesueeleerue letì menpeHeCes og©mle keÀjC³eeme ceole keÀjCeejer þjles.
3) DeJecetu³eve :
ÒeefleketÀue J³eJenejleesue Demeuesu³ee osMeeceO³es JeeHejues peeCeejs cenÊJee®es meeOeve cnCepes
®euevee®es DeJecetu³eve nes³e. DeJece tu³eve cnCepes keÀe³eosMeerjefjl³ee ®euevee®es yeenîecetu³e keÀceer keÀjCeej
Deens. ns DeJecetu³eve meJe& osMeeb®³ee ®euevee®³ee yeeyeleerle efkebÀJee meesv³ee®³ee meboYee&le kesÀuesues Demeles.
Hejbleg keÀOeer -keÀOeer keÀener efveJe[keÀ osMeeb®³ee ®euevee ®³ee yeeyeleerlener kesÀuesues Demeles. Goe. 6 petve
1966 jespeer Yeejleer³e [e@uej®³ee meboYee&leerue cetu³e 57.5… keÀceer kesÀues peeles. l³eecegUs DecesefjkeÀve
[e@uej® ³ee ©He ³eeleerue efJeefvece ³e oj † 22 meWì SsJepeer 1 † 13.3… meWì Demee efveefM®ele
keÀjC³eele Deeuee.
®euevee®³ee DeJecetu³eveecegUs efve³eefcele Je=×ermeeþer ceole nesles. keÀejCe HejkeÀer³eebvee DeeHeu³ee
Jemlet mJemle Jeeìt ueeieleele. l³eecegUs les DeeHeu³ee Jemlet DeefOekeÀ ÒeceeCeele Kejsoer keÀjleele. ³eeGueì
HejkeÀer³e Jemlet DeeHeu³ee osMeeleerue ûeenkeÀebvee osMeer Jemletb®³ee leguevesle ceneie Jeeìleele. cnCetve DeeHeues
ueeskeÀ l³ee Jemletbvee HeÀejMeer Hemebleer osCeej veenerle. ³ee meJee¥®ee SkeÀef$eleHeCes HeefjCeece Demee neslees keÀer
efve³ee&leer ceesþer Jee{ nesles DeeefCe Dee³eeleerle Ieì nesles.
4) efJeefvece³e efve³eb$eCe :
J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue og©mle keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe osMeebceO³es JeeHejC³eele ³esCeejs
DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®es meeOeve cnCepes efJeefvece³e efve³eb$eCe nes³e. J³eJenejlees ueeleerue Demeceleesue
Kee$eerefMejHeCes otj keÀjC³eemeeþer ³ee meeOeveeb®ee JeeHej neslees. ³ee He×leer Debleie&le efJeefvece³e efve³eb$eCe
ceb[U efkebÀJee ceO³eJeleea yeBkeÀ efve³ee&leoejebvee l³eeb®es HejkeÀer³e ®eueveeleerue meJe& GlHeVe ceO³eJeleea ye BkesÀkeÀ[s
pecee keÀjC³eeme meebieles DeeefCe ns HejkeÀer³e ®eueve HejJeeveeOeejkeÀ Dee³eeleoejebvee efve³ebef$ele ojeves
Jeeìles.munotes.in

Page 84

83cnCetve®e efJeefvece³e efve³eb$eCeeceO³es HeÀkeÌle Dee³eele HejJeevee OeejkeÀebvee®e Jemlet®eer Dee³eele
keÀjC³ee®eer HejJ eeveieer Demeles. Dee³eeleer®ee keÀesìener efveefM®ele kesÀuesuee Demelees l³eecegUs osMee®eer Dee³eele -
efve³ee&le GlHeVee®³ee ce³ee&osceO³es®e þsJeueer peeles DeeefCe J³eJenejleesue Demeceleesue efvecee&Ce nesT efouee
peele veener.
ye) iewj®eueveer meeO eves efkebÀJee jepekeÀesMeasures) :
iewj®eueveer meeOeveebceO³es Dee³eele pekeÀeleer DeeefCe keÀesìe ³eeb®ee ÒeecegK³eeves GHe³eesie kesÀuee peele
Demelees. ³ee meeOeveebcegUs efve³ee&leeruee Òeeslmeenve efceUle De meles. Dee³eeleerle Ieì Ie[tve ³esles DeeefCe osMeer
GÐeesieebvee mebj#eCe efceUtve Dee³eele He³ee&³eerkeÀjCe DeeefCe l³ee®eJesUsuee keÀener ÒeceeCeele efve³ee&le Jee{eruee
®eeuevee efceUle Demeles l³eecegUs osMee®³ee ÒeefleketÀue J³eJenejleesueele og©mle nesC³eeme ceole nesles.
1) Dee³eele pekeÀeleer :
ÒeefleyebOeelcekeÀ GHee³e cnCetve Dee³eele MegukeÀ ³ee meeOeveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. efveJe[keÀ
Dee³eele JemlegbJej Dee³eele MegukeÀ ueeou³eecegUs l³eeb®³ee DeeHeu³ee osMeeleerue efkeÀbceleer Jee{ leele. cnCetve
l³ee Jemletb®³ee ceeieCeer Ieì nesles. pej efve³ee&le HeefjCeece keÀe³e jenle Demesue efkebÀJee Jee{le Demesue DeeefCe
Dee³eeleerle Ieì nesle Demesue lej osMee®³ee ÒeefleketÀue J³eJenejleesueele og©mle nesC³eeme ceole nesles.
2) Dee³eele k eÀesìe :
ÒeefleketÀue J³eJenejleesueele og©mle keÀjC³eemeeþer Dee³eele keÀesìe ns SkeÀ GHe³egkeÌle meeOeve
cnCetve JeeHejC³eele ³esles. ³ee Dee³eele keÀesìe He×leerle mejkeÀej Dee³eele Jemletb®eer HeefjCeece efkebÀJee cetu³e
efveefM®ele keÀjles DeeefCe l esJe{s®e l³ee efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerceO³es®e Dee³eele keÀjlee ³esles. l³eecegUs
efJeosMeeleerue nesCeejer Dee³eele ce³ee&efole meeOeueer peeles DeeefCe J³eJenejeleerue letì l³ee ÒeceeCeele keÀceer
kesÀueer peeles.
J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue o g©mle keÀjC³ee®eer SkeÀ Òel³e#e He×leer cnCetve Dee³eele keÀesìe
ns SkeÀ GHe³egkeÌle meeOeve ceeveues peeles. keÀesìe He×leer®ee ueies®e HeefjCeece neslees. Heeefnpes Demeu³eeme
Dee³eele Metv³eeJej osKeerue DeeCelee ³esles.
3) efve³ee&le Òeeslmeenve Oees jCe DeeefCe keÀe³e&¬eÀce :
Jejerue meeOeveebJ³eefleefjkeÌle J³eJenejleesueele letì Demeuesuee osMe efve³ee&le Òeeslmeenvee®es OeesjCe
DeeefCe keÀe³e&¬eÀce jeyeefJelees. efve³ee&le MegukeÀ keÀceer keÀjCes, efve³ee&le GÐeesieebvee Devegoeves osCes ³eemeejK ³ee
meeOeveeb®ee JeeHej keÀ©ve efve³ee&leeruee Jesieeves ®eeuevee oslee ³esles. Dee³eele He³ee&³eer Jemletb®es GlHeeove
keÀjCeeN³ee GÐeesieebvee mejkeÀej JesieJesieUîee ÒekeÀejs DeeefLe&keÀ ceole DeeefCe menkeÀe³e& keÀ©ve l³eeb®³ee
efJekeÀemeemeeþer Òe³elv e keÀjles.
ÒeefleketÀue J³eJenejleesue og©mle keÀjC³eemeeþer ner iewj®eueveer meeOeves DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ
Demeleele. l³eecegUs ³ee meeOeveeb®ee JeeHej GHe³eesie ®eueveer meeOeveebSsJepeer kesÀuee peelees.munotes.in

Page 85

84DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Demeceleesue J³eJenejleesue og©mle keÀjCeeN³ee ceewefêkeÀ He×leer (GHee³e) keÀesCel³ee Deensle?
2) DeJecetu³eve cnCepes keÀe³e?
3) Demeceleesue J³eJenejleesue og©mle keÀjC³ee®eer iewj®eueveer meeOeves keÀesCeleer?
7.5 meejebMe (CONCLUSION)
mece<ì er DeLe&Meem$eele J³eJenejleesue ner mebkeÀuHevee Del³eble cenÊJee®eer Deens. efJeefMe<ì
keÀeUele me. Dee³eele Je efve³ee&le nesCeeN³ee meJe& DeeefLe&keÀ J³eJeneje®eer He×leMeerjHeCes veeWo þsJeCes cnCepes
J³eJenejleesue nes³e. J³eJenejleesuee®eer j®evee J e J³eJenej ognsjer veeWo He×leerÒeceeCes nesle Demeleele.
J³eJenejleesue Demeceleesuee®es DeuHekeÀeueerve, efoIe&keÀeueerve, cegueYetle ®e¬eÀer³e Demes efJeefJeOe ÒekeÀej Deensle.
lemes®e DeveskeÀ DeeefLe&keÀ Je DeeefLe&kesÀÊej IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe J³eJenej leesue Demeceleesue nesC³eeme efometve
³eslees. Òel³eskeÀ osMee®eer DeLe&J³eJemLee efkebÀJee Meemeve J³eJenej leesue Demeceleesue og©mle keÀjC³eemeeþer
ceewefuekeÀ (Monetary), jepemJe (Fiscal) DeeefCe Òel³e#e GHe³eeb®ee GHe³eesie keÀ©ve
J³eJenejleesueeleer ue Demeceleesue meeOeC³ee®ee Òe³elve keÀjles. meeOeejCele: peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesle
ÒeecegK³eeves DeefJekeÀefmele, efJekeÀmeveMeerue osMe ®eeueg Keel³eeJejerue DeeefCe Yeeb[Jeueer Keel³eeJejerue
J³eJenejleesue mecee³eespeveemeeþer Òe³elveMeerue Demele ele.
7.6 mejeJe ÒeMve (QUESTIONS)
1) J³eJenejleesue cnCepes keÀe³e? J³eJenejleesuee®eer mebj®evee mHe<ì keÀje.
2) J³eJeneje®eer meb%ee mHe<ì keÀ©ve J³eJeneje®³ee mebj®eves®es DeeefCe IeìkeÀeb®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
3) J³eJenejleesue Demecelee suee®eer efJeefJeOe keÀejCes keÀesCeleer Deensle?
4) J³eJenejleesue Demeceleesueeme peyeeyeoej DemeCeeN³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje.
5) J³eJenejleesue Demeceleesue og©mle keÀjC³ee®es efJeefJeOe GHee³e Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje.
6) J³eJenejlee sue Demeceleesue og©mle keÀjC³ee®es ceewefêkeÀ Je jepe keÀes7) efìHe efuene. J³eJenejleesue Demeceleesuee®es efJeefJeOe ÒekeÀej.
munotes.in

Page 86

85IeìkeÀ -8
efJeefvece³e oj efveOee&jCe
(DETERMINATION OF EXCHANGE RATE)
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎ<ìîes
8.1 ÒemleeJevee
8.2 efJeefvece³e oj efveOee&jCe
8.3 efJeosMeer cegêe Je l³ee®es IeìkeÀ
8.4 ceeefnleer®es m$eesle
8.5 meejebMe
8.6 mejeJe ÒeMve
8.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVES)
HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeej DeeefCe HejefkeÀ³e efJeefvece³e oj ³e e mebkeÀuHeveebvee Deeblejje<ì^er³e
DeLe&Meem$eele SkeÀ DeeieUs JesieUs mLeeve Deens. ®euevee®eer Deoueeyeoue ns efJeosMeer efJeefvece³e yeepeeje®es
ÒecegKe keÀe³e& Deens ³ee®e Deveg1.HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeej, efJeefvece³e oj ³ee®ee DeLe& mecepegve IesCes.
2.efJeosMeer efJeefvece³e oje®es efveOee&jCe keÀmes nesles ns DeY³eemeCes.
3.efJeosMeer cegêe Je l³ee®es IeìkeÀ peeCetve IesCes.
4.efJeosMeer efJeefvece³eojeefJe8.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele oesve efkebÀJee oesve Hes#ee peemle osMeele J³eJenej nesle Demeleele.
Òel³eskeÀ osMee®eer ®eueveHe×leer JesieJesieUer Demeles. Deeblejje<ì^er³e J³ee Heeje®ee efJe®eej keÀjleevee efJeefvece³e
oje®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. Òemlegle ÒekeÀjCeele HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeej, l³eeb®es IeìkeÀ Je keÀe³ex,
efJeefvece³e oj efveOee&jCe efJeosMeer cegêe (FOREX) Je l³ee®es IeìkeÀ Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee DeY³ eeme
efJe®eejele Iesleuee Deens.munotes.in

Page 87

868.2 efJeefvece³e oj efveOee&jCe (EXCHANGE RATE
DETERMINATION)
HejefkeÀ³e efJeefvece³e J³eJenejele GlHeVe DeeefCe mebHeÊeer®³ee nkeÌkeÀeb®es SkeÀe osMee®³ee ®euevee®es
HeefjJele&ve ogmeN³ee osMee®³ee ®eueveele keÀjlee ³ esles. ³ee He×leerle keÀener yeeyeeR®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
keÀesCel³eener osMee®es ®eueve YeeweflekeÀ¢<ìîee (Physically) yeouelee ³esle veener. l³ee®ee
keÀe³eosMeerjefjl³ee mebyebefOele osMeele efJeefvece³e kesÀuee peelees Je l³ee®eer veeWo Iesle ueer peeles.
p³ee yeepeejele HejkeÀer³e ®euevee®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej kesÀues peeleele l³ee yeepeejele
efJeefvece³e yeepeejHesþ Demes cnCeleele.
HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeej ner SkeÀ DeMeer mebK³eelcekeÀ ³eb$eCee Demeles keÀer, l³eeceO ³es yeBkeÀe,
J³eeHeejer, J³ekeÌleer, mebmLee, mejkeÀej F. ®³ee Üejs HejkeÀer³e ®eueveeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer nesle Demeles. ³ee
yeepeejele J³eeHeejer, oueeue, yeBkeÀe DeeefCe ceO³eJeleea yeBkeÀe HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeejeleerue ÒecegKe
Kejsoeroej De meleele. efJeefvece³e yeepeejeleerue ceO³emLe oueeue HejkeÀer³e ®euevee®eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀ©ve
ueeYe efceUJeleele. HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeej ns veeCesyeepeeje®es efJeÊeer³e keWÀê Deens.
efJeosMeer efJeefvece³e yeepeej cnCepes®e SkeÀ DeMeer ³ eb$eCee keÀer, p³eeÜejs efJeosMeer ®euevee®eer Kejsoer
DeeefCe efJe¬eÀer kesÀueer peeles. ³ee yeepeejHesþsle efJeosMeer ®euevee®es Kejsoeroej DeeefCe efJe¬esÀles ³eeb®ee lemes®e
ceO³emLeeb®ee meceeJesMe neslees. Del³eeOegefvekeÀ oUCeJeUCee®³ee meeOeveeÜejs ³ee yeepeejele ®eueveeb®eer
KejsoerefJe¬eÀer nesle Demeles. ³ee yeepeejele efJeefJeOe oueeueeb®ee meceeJesMe neslees.
efJeosMeer ®euevee®es J³eJenejkeÀlex / IeìkeÀ :
efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsleerue ®euevee®³ee osJeeCeIesJeeCeer®es J³eJenej k eÀjCeejs ÒecegKe IeìkeÀ
Heg{erueÒeceeCes :
1) efJeosMeer ®euevee®es ûeenkeÀ
2) He³e&ìkeÀ
3) J³eeHeejer yeBkeÀe -i)ueeYe#ecelee ii)Oeeske̳ee®es J³eJemLeeHeve iii)ûeenkeÀeefYecegKe megefJeOee
4) keWÀefê³e (ceO³eJeleea) yeBkeÀ
5) efyeueeb®es oueeue (Bill brokers)
6) mJeerke=Àleer ie=ns (Acceptance House)
7) JeìeJe ie=ns (Discount Houses)
efJeosMeer efJeefvece³e oje®ee DeLe& :
efJeosMeer efJeefvece³e oj cnCepes SkeÀ ®euevee®eer ogmeN³ee ®eueveele J³ekeÌle kesÀuesueer efkebÀcele nes³e.
efJeefvece³e ojec egUs oesve osMeeleerue ®euevee®ee HejmHejebMeer DemeCeeje mebyebOe mHe<ì neslees. efJeefvece³e oje®eer
DeMeer J³eeK³ee keÀjlee ³esles keÀer osMeebleie&le ®euevee®³ee Meleeale HejkeÀer³e ®euevee®³ee SkeÀe SkeÀekeÀe®eer
efkebÀcele nes³e.munotes.in

Page 88

87efJeefvece³ee®ee o j ©He³ee DeeefCe [e@uej®ee efJe®eej keÀjlee efkeÀleer ©He³eeceO³es [e@uej®eer Kejsoer
kesÀueer peeles efkebÀJee 1 [e@uejceO³es efkeÀleer ©He³es efceUleerue ³eeJej efJeefvece³e oj DeJeuebyetve Demelees. pej
efJeefvece³e oj ©He³ee DeeefCe [e@uej Yeejlee®³ee (point) Heemetve (expressed) ©He³es 45 =$1
DecesefjkeÀve [e@uej Demee Demesue lej l³ee®ee DeLe& Yeejlee®ee 1 [e@uej efceUefJeC³eemeeþer 45 jHe³es Ke®e&
keÀjeJes ueeieleele.
efJeosMeer efJeefvece³e oj efveefM®eleer :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele efJeosMee r efJeefvece³e oj ner mebkeÀuHevee HeÀej®e cenÊJee®eer Deens.
HejkeÀer³e efJeefvece³e ojecegUs oesve osMeeleerue ®eueveeb®ee HejmHejebMeer DemeCeeje mebyebOe mHe<ì neslees.
efJeefvece³e oj efveefM®eleer®es DeveskeÀ efme×eble Deensle l³eeHewkeÀer efJeosMeer efJeefvece³e oj efveefM®ele J³eJenejleesue
efme×ebleevegmeej efJeefvece³e oj ne Heg{erue oesve IeìkeÀebJej DeeOeeefjle Demelees.
i)efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer (Demand for Foreign Exchange DF)
ii)efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe (Supply of Foreign E xchance SF)
met$e ©Heeves .. .F E R f Df Sf
Jejerue meg$eele
FER = Foreign Exchange Rate efJeosMeer efJeefvece³e oj
F = Functional Relationship HeÀueveelcekeÀ mebyebOe
Df = Demand for Foreign Exchange efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer
Sf = Supp ly of Foreign Exchange efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe
efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer :
efJeosMeer ®euevee®eer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer Heg{erueÒeceeCes nsletve nesle Demeles.
1) Jemlet®eer Dee³eele :
ns efJeosMeer ®euevee®es ceeieCeer®es SkeÀ Ò ecegKe keÀejCe Deens. ³ee mesJee Heg{erue oesve ÒekeÀej®³ee Demet
MekeÀleele.
De) J³ekeÌleeriele mesJee -([e@keÌìme&, JekeÀerue, ÒeeO³eeHekeÀ, mebieerlekeÀej F.)
ye) mebmLeelcekeÀ mesJee -(yeBkeÀe, efJecee keÀbHev³ee, efMe#eCe, mebmLee, JeenletkeÀ, oUC eJeUCe, He³e&ìve F.)
DeMee mesJeeb®³ee efkebÀceleer J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer efJeosMeer ®eueveeuee ceeieCeer nesle Demeles.
2. efJeosMeeleerue osCeer :
DeveskeÀoe Flej osMeebvee ye#eerme, osCei³ee, Devegoeves, efJeÊeer³e ceole F. osCeer osC³eemeeþer
efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer nesle Demeles.
HejkeÀer³e ®euevee®eer efkebÀcele p³eeJesUer DeefOekeÀ Demeles l³eeJesUer HejkeÀer³e ®eueveemeeþer kesÀueer
peeCeejer ceeieCeer keÀceer Demeles lej p³eeJesUer HejkeÀer³e ®euevee®eer efkebÀcele keÀceer Dem eles DeMeeJesUer HejkeÀer³emunotes.in

Page 89

88®euevee®eer ceeieCeer DeefOekeÀ kesÀueer peeles. cnCetve®e efJeosMeer ®euevee®³ee ceeieCeer®ee Je¬eÀ Heg{erue Deeke=Àleerle
oMe&efJeu³eeÒeceeCes $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee efometve ³eslees.
Deeke=Àleer 8.1
Jejerue Deeke=Àlee rleXDe#eeJej [e@ueme& meboYee&le HeeTb[uee Demeuesueer ceeieCeer lej YDe#eeJej
efJeosMeer efJeefvece³e oj oMe&efJeuesuee Deens. Dfne efJeosMeer ®euevee®ee ceeieCeer®ee Je¬eÀ Demetve lees
[eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Je©ve Keeueer ³esCeeje $eÝCeelcekeÀ Gl eeje®ee Je¬eÀ Deens. ne Je¬eÀ efJeosMeer
efJeefvece³e oj DeeefCe efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer ³eeleerue J³emle mebyebOe oMe&Jelees.
p³eeJesUer [e@uej $DeeefCe HeeTb[ ₤³eeceOeerue efJeefvece³e oj 2$ = 1 ₤Demee Deens
l³eeJesUer Fbiueb[®³ee 1000 ₤HeeTb[uee ceeieCeer kesÀueer peeles. Hejbleg p³eeJesUer efJeefvece³e oj Ie[tve
1.5 [e@ueme& -1 HeeTb[ Peeu³eeme [e@uej®³ee leguevesle HetJeeaHes#ee HeeTb[ mJemle Peeu³eeves HeeTb[meeþer
ceeieCeer Jee{tve leer 1500 HeeQ[ DeMeer Jee{uesueer efometve ³esles.
efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe :
efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe Heg{erue IeìkeÀebceeHe&Àle efveOee&efjle neslees.
1) mesJeeb®eer efve³ee&le :
mesJee efve³ee&leerceO³es J³ekeÌleeriele mesJee DeeefCe mebmLeelcekeÀ mesJee DeMee mesJeeb®ee meceeJesMe nes lees.
DeMee mesJeeb®eer efJeosMeeleerue efve³ee&le efpelekeÀer DeefOekeÀ eflelekeÀe efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe DeefOekeÀ
jeefnue.
2) Jemletb®eer efve³ee&le :
efJeosMeer ³esC³ee®ee He³ee&³eeves efJeosMeer ®euevee®³ee HegjJeþîee®ee ne ÒecegKe ceeie& Deens. efJeosMeer
®euevee®ee HegjJeþe ne Jemlet®³ee efve³ee&leer®ee DeekeÀej efve³ee&le Jemletb®eer efkebÀcele ³eeJej DeJeuebyetve Demelees.
efve³ee&leer®ee DeekeÀej DeefOekeÀ Demeleevee efkebÀJee efve³ee&le ceeuee®³ee efkebÀceleer DeefOekeÀ Demeleevee efJ eosMeer
®euevee®ee HegjJeþe osKeerue DeefOekeÀ jenlees.munotes.in

Page 90

893) efJeosMeer ³esCeer :
osCei³ee, Devegoeves, efJeosMeer efJeÊeer³e ceole, J³eepe DeMee efJeosMeer ³esC³eeletve efJeosMeer ®euevee®ee
HegjJeþe Jee{lees.
p³eeJesUer efJeosMeer efJeefvece³e oj De efOekeÀ l³eeJesUer efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe DeefOekeÀ p³eeJesUer
efJeefvece³e ojele Ieì Ie[tve ³esles l³eeJesUer efJeosMeer ®euevee®³ee HegjJeþe osKeerue Ie[t ueeielees. efJeefvece³e
oj DeeefCe efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe ³eeleerue mece mebyebOeec egUs efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe Je¬eÀ Heg{erue
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes OeveelcekeÀ mJe©Hee®ee efometve ³eslees.
Deeke=Àleer 8.2
Jejerue Deeke=Àleerle XDe#eeJej [e@uej®³ee ceesyeou³eele HeeTb[®ee nesCeeje HegjJeþe oMe&Jeuesuee
Demetve YDe#eeJej efJeosMeer efJeefvece³e oj oMe&efJeuesuee Deens. ne efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe Je¬eÀ Demetve
lees OeveelcekeÀ mJe©Hee®ee Deens.
p³eeJesUer efJeefvece ³ee®ee oj 1.5 [e@uej † 1 HeeTb[ Demee keÀceer Demelees l ³eeJesUer
Fbiueb[ceeHe&Àle HeeT b[®ee kesÀuee peeCeeje HegjJeþe 1000 HeeTb[ FlekeÀe Deens. Hejbleg p³eeJesUer
efJeefvece³ee®ee oj Jee{tve 2$ = ₤1Demee neslees l³eeJesUer peemle [e@ueme& efceUJeC³eemeeþer Fbiueb[ceeHe&Àle
HeeTb[®ee HegjJeþe osKeerue Jee{Jetve lees 2500 HeeTb[ Peeu³ee®es efometve ³esles.
meblegueve efyebot DeeefCe efJeefvece³e oj efveefM®eleer (Determination of Exchange
Rate) :
efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer DeeefCe efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe p³ee efþkeÀeCeer meceeve yevelees lees
meblegueve efyebot Demetve l³ee efyebotle meceleesefuele efJeefvece³e oje®eer efveefM®eleer nesles ns®e Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs
mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 91

90
HeeGb[®eer (£)ceeieCeer Je HegjJeþe
Deeke=Àleer 8.3
Jejerue Deeke=Àleer XDe#eeJej efJeosMeer ®euevee®eer ceeie Ceer Je efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe efJe®eejele
Iesleuee Demetve YDe#eeJej efJeefvece³e oj oMe&efJeuesuee Deens. Dfne efJeosMeer ®euevee®ee ceeieCeerJe¬eÀ lej
Sfne efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe Je¬eÀ Deens. ns oesvner Je¬eÀ HejmHejebvee Eefyebotle ísotve peeleele. ³ee
efþkeÀeCeer mebletuevee®eer Deì HetCe& nesTve E³ee mebletueve efyebotle YDe#eeJej mebletueerle efJeefvece³ee®ee OR
ne oj efveefM®ele neslees.
OR³ee mebletueerle efJeefvece³e ojele Jee{ Peeu³eeme veJeerve efJeefvece³e oj OR 1Deme e
efveefM®ele neslees. Hejbleg ³ee efJeefvece³e ojeuee efJeosMeer ®euevee®eer ceeieCeer aefyebotceO³es keÀceer lej efJeosMeer
®euevee®ee HegjJeþe ‘b’efyebotceO³es DeefOekeÀ DeMeer Demebleguevee®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesJetve OR 1ne
efJeefvece³ee® ee oj Hegvne Ie[tve ORDeMee HetJe&HeoeJej ³esJetve efmLejeJesue.
³eeTueì pej efJeefvece³ee®ee oj OR 2Demee keÀceer Peeuee lej defyebotle efJeosMeer ®euevee®eer
ceeieCeer Jee{tve Je Cefyebotle efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe Ieìtve Hegvne Demebletueve efvecee&Ce nesF&ue. DeMee
JesUer efJeefvece³ee®ee oj Jej®³ee efoMesves Jee{tve Hegvne ORDemee mebleguevee®³ee efþkeÀeCeer efmLejeJesue Je
ne®e efJeefvece³ee®ee oj ìerketÀve jenerue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeej cnCe pes keÀe³e?
2) HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeeje®es J³eJenejkeÀlex / IeìkeÀ keÀesCeles Deensle?
3) HejefkeÀ³e efJeefvece³e oj efveOee&jCe keÀmes nesles?munotes.in

Page 92

91efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer keÀe³ex :
efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþsceeHe&Àle Heg{erue keÀe³ex kesÀueer peeleele.
1) ®euevee®es HeefjJele&ve keÀjCes :
efJeosMeer efJeefvece³e yeepeeje®es ÒecegKe keÀe³e& cnCepes efJeefMe<ì HejkeÀer³e ®euevee®es ûeenkeÀeb®³ee
ceeieCeervegmeej Flej osMeeb®³ee ®eueveele HeefjJele&ve keÀjCes ns Deme les.
2) KejsoerMekeÌleer®es nmleeblejCe :
efJeefvece³e yeepeejHeþs®es SkeÀ cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes®e KejsoerMekeÌleer®es SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee
osMeele nmleeblejCe keÀjCes nes³e. osMeeleu³ee osMeeleerue KejsoerMekeÌleer®es nmleeblejCe ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee
mebMeesOeve ie=neceeHe&Àle nesle Demeles. cee$e oesve osMeele efYeVe ÒekeÀej®es ®eueve DeefmlelJeele Demeu³eeves
¬eÀ³eMekeÌleer®es nmleeblejCe Bank Draft Je OeveeosMeeÜejs keÀjlee ³esle veener. Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJej
mebMeesOevee®eer mJe leb$e DeMeer ³eb$eCee vemeles. l³eecegUs efJeefJeOe osMeeleerue ®eueve osC³eeIesC³ee®es J³eJenej
efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejeceeHe&Àle Heej Hee[ues peeleele.
3) HejkeÀer³e ®eueveele keÀpe&HegjJeþe :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele Yeeie IesCeeN³eebvee efJeosMeer ®eueveeleerue keÀpe&HegjJeþe keÀjCes ns
efJeefvece³e yeepeeje®es SkeÀ cenÊJee®es keÀe³e& Demeles. keÀejCe Dee³eele J³eeHeeN³eebvee Dee³eeleer®eer efkebÀcele
HejkeÀer³e ®eueveele ÐeeJeer ueeieles. l³eemeeþer l³eeuee keÀener keÀeueeJeOeer®eer Dee JeM³ekeÀlee Demeles. lej
efve³ee&le J³eeHeeN³eeme l³eeves efve³ee&le kesÀuesu³ee ceeuee®eer leelkeÀeU efkebÀcele nJeer Demeles Demee JesUer Dee³eele
J³eeHeejer efJeefvece³e yeepeejeletve HejkeÀer³e ®euevee®³ee mJe©Heele keÀpe& IesJetve Dee³eeleer®eer efkeb Àcele leelkeÀeU
osJet MekeÀlees. Dee³eele DeeefCe efve³ee&le J³eeHeejer efYeVe osMeeb®es veeieefjkeÀ Demeu³eeves l³eebvee SkeÀceskeÀeb®³ee
HeleefJekeÀpe& osCes ns efJeefvece³e yeepeeje®es cenÊJee®es keÀe³e& Demeles.
4) nceer mJeerkeÀejCes :
Dee³eele efve³ee&le J³eeHeejele Yeeie IesCeejs efJeefJeOe osMeeleerue Demeu³eeves l³ee®ee SkeÀceskeÀebJej
efJeMJeeme vemelees DeMee JesUer efve³ee&le J³eeHeeN³ eebvee l³eebveer efve³ee&le kesÀuesu³ee ceeuee®eer leelkeÀeU efkebÀcele
efceUeJeer DeMeer DeHes#ee Demeles. l³ee®eÒeceeCes Dee³eele J³eeHeejer ceeue leey³eele efceUefJeu³eeefMeJee³e l³eeb®eer
efkebÀcele osC³eeme le³eej vemeleele. DeMeeJesUer Dee³eele Deeef Ce efve³ee&le J³eeHeeN³eeb®³ee J³eJeneje®eer nceer
efJeefvece³e nesle Demelees. efve³ee&le J³eeHeeN³eebvee l³eebveer efve³ee&le kesÀuesu³ee ceeuee®eer efkebÀcele osC³ee®eer nceer
Iesleueer peeles. l³ee®eÒeceeCes Dee³eele J³eeHeeN³eeme l³eeves Kejsoer kesÀu esuee ceeue Kee$eerMeerj efceUsue DeMeer
nceer Iesleueer peeles. DeMee nceercegUs J³eeHeeN³eele efJeMJeemee®es JeeleeJejCe le³eej nesJetve J³eeHeej Jee{C³eeme
ceole nesles.
5) meceeMeesOeve ie=n (Clearing House) :
efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejecegUs Deeblejje<ì^er³e osC³eeIesC³ee®es J³eJenej efceìefJeC³eemeeþer
meceeMeesOeve ie=ne®eer megefJeOee GHeueyOe nesles.munotes.in

Page 93

926) ngb[îee Je efJeefvece³e He$e J³eJenej :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee ngb[îee®³ee ceeieCeervegmeej HegjJeþe k eÀjlee ³eslees.
efJeosMeer efJeefvece³e yeBkeÀekeÀ[tve efJeosMeer ®euevee®³ee mJe©Heeleerue efJeefvece³e efJe³eb$es ieesUe keÀ©ve l³ee®eer
efJe¬eÀer Dee³eele J³eeHeeN³eeceO³es keÀjCes efJeefvece³e yeepeejecegUs Meke̳e nesles.
7) ®euevee®eer Deeoueeyeoue :
oesve osMeeleerue ®eueveeb®eer Deeoueeyeoue keÀ©ve osCes ns efJeefvece³e yeepeeje®es cegK³e keÀe³e& Deens.
8) efJeefvece³e yeepeej mebj#eCe :
Jejerue keÀe³ee&yejesyej®e efJeefvece³e yeoueecegUs nesCeejs mebYeeJ³e vegkeÀmeeve ìeUC³eemeeþer efJeefve ce³e
yeepeej mebj#eCe cnCetve keÀe³e& keÀjlees. efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejeleerue osC³eeIesC³ee®es J³eJenej Heej
Hee[C³eemeeþer efJeosMeer ®eueve, meesv³ee®eer efve³ee&le, Deeblejje<ì^er³e mJe©Hee®³ee ngb[îee, yeBkeÀ, [^eHeÌì,
ìsefueûeeefHeÀkeÀ ì^evme HeÀj DeeefCe ÒeJeemeer OeveeosMe ³eeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. efJeosMeer efJeefvece³ee®es J³eJenej
keÀjC³eeceO³es efJeefvece³e yeepeejeleerue ceO³emLe, efJeefvece³e yeBkeÀe Je ceO³eJeleea yeBkesÀ®ee ÒeecegK³eeves meceeJesMe
neslees. osC³eeIesC³ee®es J³e Jenej keÀjC³eemeeþer efJeefvece³e ojeuee cenÊJe Demeles. oj efveefM®ele keÀjleevee
ngb[îee Je keÀpe&jesK³eeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer keÀe³ex keÀesCeleer Deensle?
8.3 efJeosMeer cegêe (FOREX) Je l³ee®es IeìkeÀ (FOREX AND
FACTORS OF FOREX)
efJeosMeer cegêe cnCepes HejefkeÀ³e ®eueveeb®ee meeþe nes³e. Demee HejefkeÀ³e ®euevee®ee meeþe efkebÀJee
mebHeÊeer osMee®eer ceewefêkeÀ mebmLee efkebÀJee DeefOekeÀejer J³eJeefmLelee fjl³ee leey³eele þsJeles DeeefCe HejefkeÀ³e
efJeefvece³e yeepeejeleerue efJeefvece³e ojeleerue ®e{Gleej efkebÀJee meÆsyeepeermeejKes J³eJenej jesKeC³eemeeþer
nmle#esHe keÀjles.
efJeosMeer cegêe J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue ogj keÀjC³eemeeþerner (Deficit BOP)
GHe³eesieele DeeCeueer peeles. efJeosMeer cegêe ³eeceO³es cegK³elJeskeÀ©ve efJeosMeer ®eueve efkeÀ pes Deeblejje<ì^er³e
J³eJenejemeeþer efmJekeÀejues peeles. ³eeceO³es Meg× meesves, Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer jeKeerJe ®eueve DeeefCe
efJeMes

Page 94

93Yeejlee®³ee efJeosMeer cegêe ³eeceO³es (India’s Forex) jesKe, yeBkesÀ®³ee þsJeer, jesKes
(Bonds) DeeefCe Flej efJeÊeer³e mebHeÊeer®ee meceeJesMe Deens. ³ee meJe& ceeO³eceeletve Yeejlee®eer ceO³eJeleea
yeBkeÀ (RBI) / (Central Bank) osMee®³ee ®eueveeletve (Yeejleer³e ©He³ee) efJeosMeer cegês®ee meeþe
jeKetve þsJeles. Yeejlee®eer efjPeJn& yeBkeÀ (RBI) Yeejle mejkeÀejmeeþer efJeosMeer cegês®es J³eJemLeeHeve keÀjles.
efJeosMeer cegêe ner HejefkeÀ³e ®eueve meb HeÊeer®es ÒecegKe IeìkeÀ Deens.
efJeosMeer cegêe HejefkeÀ³e J³eeHeej (External) efkebÀJee yeefnie&le J³eeHeej DeeefCe Deeblejje<ì^er³e
J³eJenej osCeer -IesCeer megueYe keÀjles. lemes®e osMee®³ee efJekeÀemeeuee J³eJeefmLele Òeeslmeenve osC³eemeeþer
Yeejl eeleerue HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeeje®ee ÒeefleHeeU keÀjC³eemeeþer ceole keÀjlees.
efJeosMeer cegês®es IeìkeÀ (Components of FOREX) :
efjPeJn& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee keÀe³eoe DeeefCe HejefkeÀ³e efJeefvece³e J³eJemLeeHeve keÀe³eoe, 1999
vegmeej osM eemeeþer efkebÀJee mejkeÀejmeeþer efJeosMeer cegês®eer keÀe³eosMeerj lejlego kesÀuesueer Deens. Yeejlee®eer
efjPeJn& yeBkeÀ (RBI) Kegu³ee yeepeejele DeefOeke=Àle oueeueebkeÀ[tve HejefkeÀ³e ®euevee®eer Kejsoer keÀjCes.
pesJene Yeejlee®eer efjPeJn& yeBkeÀ ef JeosMeer cegês®ee GHe³eesie peeieeflekeÀ J³eepeoj Jee{t ueeielees lesJne ©He³ee®eer
DeefmLejlee keÀceer keÀjC³eemeeþer keÀjles. ³eeceO³es efjPeJn& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJetve
efJeefvece³e oj mLew³e& jeKeC³ee®ee Òe³elve keÀjle s.
Yeejlee®³ee efJeosMeer cegês®ee meceeJesMe Heg{erue ®eej efJeYeeieele kesÀuee Deens.
1) HejefkeÀ³e ®eueve mebHeÊeer (Foreign Currency Assets)
2) meesves (Gold)
3) Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer jeKeerJe ®eueve (IMF Reserve Tranche)
4) efJeMesJejerue meJe& efJeYeeieeb®ee Lees[ke̳eele Heefj®e³e keÀ©ve IesT.
1) HejefkeÀ³e ®eueve mebHeÊeer (Reserve Currencies) :
HejefkeÀ³e ®euevemebHeÊeer ner Deeblejje<ì^er³e opee&®eer ®eueve mebHeÊeer Demetve leer Deeblejj e<ì^er³e
J³eJenejemeeþer efmJekeÀejueer peeles. meO³ee nîee mebHeÊeer®ee meceeJesMe DecesefjkeÀve [e@uej (US$) ,
³egjesefHe³eve [e@uej (Euro), efye´efìMe HeebT[ (₤),p e @ H e e f v e p e³ e s v e (Japanese Yen)
DeeefCe DeefuekeÀ[s®e meceeefJe<þ Peeuesues ®ee³eefvepe ³egDee@ve / jsveefcevener (Chinese Yuon -)
DeMee ÒecegKe Hee®e efJeosMeer ®eueveele Deens.
2) meesves (Gold) :
osMee®eer ceewefêkeÀ J³eJemLee mejkeÀejer meesv³ee®ee meeþe yeeUiele Demeles. Deeblejje<ì^er³e
J³eJenej osC³ee -IesC³ee®es meeOeve cnCetve HetJeea Meg× meesves JeeHejues peele nesles. Hejblet l³eeme ce³ee&oe
nesl³ee. oef#eCe DeeefÖeÀkeÀe DeeefCe jefMe³ee JeieUlee Flej meJe& osMeebvee meesv³ee®ee Hegjsmee meeþe yeeU ieCes
Meke̳e veener. meesv³ee®ee legìJe[e efkebÀJee ìb®eeF& ns SkeÀ cenÊJee®es keÀejCe megJeCe&efOeef<þle efJeefvece³e oj
He×le (Gold Standard Exchange Rate System) efkebÀJee ye´sìsve Jet[med He×le
keÀesuece[C³eeme keÀejCeerYetle efkebÀJee peyeeyeoej nesl es.munotes.in

Page 95

943) veeCesefveOeer jeKeerJe ì^ev®eer (IMF Reserve Tranche) :
Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®es meom³e osMe efJeÊeer³e meeþîeeceO³es ³eesieoeve keÀjleele. Òel³eskeÀ
meom³e osMe DeeHeu³ee DeeefLe&keÀ leekeÀoervegmeej þjJetve efouesu³ee keÀesìe (Jeeìe) ne 25… Meg×
megJeCee&ceO³es efkebÀJee 10… efveJJeU mejkeÀejer / keÀe³ee&ue³eerve meesves DeeefCe DecesefjkeÀve [e@uejceO³es
³eesieoeve kesÀues peeles efkebÀJee efouesu³ee Jeeìe HetCe& kesÀuee peelees. ne 25… Jeeìe l³ee osMeeuee
DeefOekeÀejeÒeceeCes JeeHej lee ³eslees. cnCetve meesves / meeþe efkebÀJee HelemegefJeOee (Credit Tranche) ³ee
meJee¥vee SkeÀef$eleHeCes efJeosMeer cegêe (FOREX) Demes cnìues peeles.
4) efJeMesefJeMesDeeblejje<ì^er³e veeCesefveOeerves efvecee&Ce kesÀues Deens. ³ee®eer efveefce&leer meesv³eeuee He³ee&³e cnCetve kesÀuesueer
Demeu³eecegUs ³eeuee keÀeieoer meesves (Paper Gold) Demesner cnìues p eeles. Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeerves
keÀe{uesues ns keÀeuHeefvekeÀ ®eueve Demetve l³ee®ee JeeHej Deeblejje<ì^er³e jesKeles®eer (International
Liquidity) mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer cegK³elJes keÀ©ve kesÀuee peelees.
(SDR) ®eer keÀuHevee kesÀvme®³ ee Deeblejje<ì^er³e efvejmeve keWÀê (International
Clearing Union) Je yeBkeÀj ³ee Deeblejje<ì^er³e ®eueve SkeÀkeÀe®³ee ³eespevesletve meekeÀej Peeueer, ³ee
³eespeveslebie&le veeCesefveOeerves (IMF) efJeMeskeÀjC³eele Deeues. SDR ®³ee SkeÀe SkeÀkeÀe®es cegu³e (Value of 1 unit of SDR =
1.397090 US $) 1 SDR = 1.397090 DecesefjkeÀve [e@uej FlekesÀ 2016
DeekeÀ[sJeejervegmeej meebieC³eele ³esles.
1974 Heemetve SkeÀe SDR ®es cegu³e peieeleerue 16 ÒecegKe je <ì^eb®³ee ®eueve ìesHeueer®³ee
(Basket of Currency) cegu³eeSJe{s Demeles. 2016 Heemetve SDR ®³ee ®eueve ìesHeueerle
ÒecegKe Hee®e ®eueveeb®ee meceeJesMe Deens. SDR ®es cetu³e ns efveoxMeebkeÀ He×leervegmeej keÀe{ues peeles.
SDR = U.S. $ = 41.73%, Euro €= 30.93%, Renminbi
(Chinese Yuan) ¥= 10.92%, Japanese Yen = 8.33% and British
Pound ₤= 8.09%.
(41.73 + 30.93 + 10.92 + 8.33 + 8.09 = 100)
SDR ns ieesu[ ì^ev®eer (Gold Tranche) DeeefCe ¬esÀef[ì ì^ev®eer (Credit
Tranche) Tranche -French Meyo Deens ³ee®ee DeLe& cetu³e Demee neslees.
8.4ceeefnleer®es m$eesle (SOURCE OF INFORMATION)
efJeosMeer cegêe Je l³ee®es IeìkeÀ lemes®e efJeosMeer cegês®es peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue cenÊJe
efoJemeWefoJeme Jee{le peeCeej Deens. efJeosMeer cegêe Je l³ee ®eer ceeefnleer Je ÒeJe=Êeer HejkeÀer³e ®eueve mebHeÊeer,
megJeCe&meeþe, Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeerkeÀ[erue HejefkeÀ³e ®eueve meeþe, SDR DeMee efJeefJeOe ceeiee&ves /
ceeO³eceeletve GHeueyOe nesle Demeles.munotes.in

Page 96

95Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®es meom³e o sMe DeeHeu³ee osMee®eer jesKeles®eer mecem³ee
mees[JeC³eemeeþer J³eJenejleesueeleerue legì Ye©ve keÀe{C³eemeeþer yeeUieuesu³ee HejkeÀer³e ®euevee®ee meeþe
(FORE X)GHe³eesieele DeeCeleele.
Yeejleevesner HejefkeÀ³e ®euevee®ee meeþe / efJeosMeer cegês®ee y eeUiegCe DeeefCe JesUesJesUer ®eueve
mebkeÀì, efJeÊeer³e mebkeÀì DeeefCe keÀpexDeeefj<ìîe DeMee Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue DeeefLe&keÀ mebkeÀìe®ee
efJeosMeer cegês®ee JeeHej keÀ©ve meecevee kesÀuee Deens. meO³ee Yeejlee®eer efmLeleer efJeosMeer cegês®³e e yeeyeleerle
meceeOeevekeÀejkeÀ efkebÀJee efoueemee osCeejer Deens. Heg{erue leke̳eele Yeejlee®eer efJeosMeer mebHeÊeer oMe&efJeuesueer
Deens.
Yeejlee®ee HejefkeÀ³e ®euevee®ee meeþe / efJeosMeer cegêe (FOREX)
(DecesefjkeÀve [e@uej keÀesìerceO³es -US$ Billions)
Je2010 -11 304.5
2011 -12 294.4
2012 -13 292.0
2013 -14 304.2
2014 -15 341.6
2015 -16 367.0
2016 -17 400.0
Jejerue lekeÌl³eeJe©ve Demes mHe<ì nesles keÀer, Yeejlee ®eer efJeosMeer ®eueve mebHeÊeer 2008 ceO³es
247 US$ Billion SJe{er nesleer leer Deelee 2016 -17 ceO³es 400 US$ Billion FlekeÀer
Jee{uesueer efometve ³esles. ³ee®ee DeLe& meO³ee Yeejle efJeosMeer cegêsyeeyele meceeOeevekeÀejer Deens.
8.5 meejebMe (CONCLU SIONS)
Deeblejje<ì^er³e J³eJenejele efkebÀJee J³eeHeejele HejefkeÀ³e ®eueve yeepeej, HejefkeÀ³e ®eueve oj
DeeefCe HejefkeÀ³e ®eueve meeþe ³eebvee HeÀej cenÊJe Deens. yeepeejHesþs®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeevegmeej
efJeefvece³e oje®es efveOee&jCe nesles. ®euevee®es cegu³e þjles. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele osJeeCe -IesJeeCeer®es
J³eJenej efJeefJeOe efJeosMeer cegêsceeHe&Àle nesle Demeleele. efJeosMeer ®eueveemeeþîeeceO³es (FOREX)
ÒeecegK³eeves HejefkeÀ³e ®eueves, (DecesefjkeÀve [e@uej, ³egjes [e@uej, pe@He efvepe ³esve, efye´efìMe HeeTb[, DeeefCe
®ee³eveerpe ³egDee@ve) Meg× meesves, Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeerkeÀ[erue ®eueve meeþe SDR Fl³eeoeR®ee
meceeJesMe neslees. meO³ee Yeejlee®eer efJeosMeer cegês®eer efmLeleer meceeOeevekeÀejkeÀ Deens. (400 US$
Billions in 2016 -17)osMe Je efJeosMeer HeeleUerJejerue DeeefLe&keÀ mebkeÀìevee meeceesjs peeC³eeme
efJeosMeer cegêe GHe³egkeÌle þjles. osMee®eer SkegÀCe®e Hele / opee& (Standard) megOeejC³eeme efJeosMeer cegêe
cenÊJee®eer Demeles.munotes.in

Page 97

968.6 mejeJe ÒeMve (QUESTIONS )
1) efJeefvece³e oj cnCepes keÀe³e? efJeefvece³e oje®es efveOee&jCe Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀje.
2) efJeefvece³e oje®eer efveefM®eleer meg³eesi³e Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀje.
3) HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer efJeefJeO e keÀe³ex keÀesCeleer Deensle?
4) efJeosMeer cegêe cnCepes keÀe³e? l³ee®es efJeefJeOe IeìkeÀ keÀesCeles Deensle?
5) efìHee efuene.
1) efJeosMeer cegêe Je l³ee®es IeìkeÀ
2) ceeefnleer®es m$eesle








munotes.in

Page 98

110ÒeLece Jeme$eebleerHejer#esmeeþer ÒeMveHeef$ekesÀ®e e megOeeefjle vecegvee
Hejer#es®ee keÀeueeJeOeer : 3 leeme SketÀCe iegCe : 100 (Òeleer me$e)
meJe& ÒeMveebvee 20 iegCe Deensle DeeefCe meJe& ÒeMve DeefveJee³e& Deensle.
Òel³eskeÀ ÒeMveeble Debleie&le efveJe[ Demesue.
Òe. 1 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 1) 20 iegCe
De
ye
keÀ
Òe.2keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 2) 20 iegCe
De
ye
keÀ
Òe.3keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 3) 20 iegCe
De
ye
keÀ
Òe.4keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 4) 20 iegCe
De
ye
keÀ
Òe. 1 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 1 ,2,3,4 Òel³eskeÀ ÒekeÀjCeeletve SkeÀ ÒeMve ) 20 iegCe
De
ye
keÀ
munotes.in